Nga Arkady Dubnov, Aljazeera
Në fillim të këtij muaji, Kazakistani u bë skena e ngjarjeve të përgjakshme që e vendosën vendin e pasur me naftë të Azisë Qendrore në qendër të vëmendjes globale. Për shkak të dhunës 220 persona humbën jetën ndërsa shkatërrimi i pronës publike dhe ekonomike do t’i kushtojë rreth 3 miliardë dollar vendit.
Presidenti Kassym-Jomart Tokayev i cilësoi trazirat “një akt të paprecedentë agresioni dhe sulmi ndaj shtetit” dhe kërkoi ndihmë nga Organizata e Traktatit të Sigurisë Kolektive (CSTO), një aleancë ushtarake e gjashtë vendeve ish-sovjetike.
Këto ngjarje, do të kenë një ndikim të madh jo vetëm në këtë vend të pasur me burime, por edhe në hapësirën post-sovjetike në tërësi, si dhe në Rusi dhe marrëdhëniet e saj me Perëndimin.
Nga rritja e çmimit të gazit te grushti i shtetit
Përpara se të diskutohet për ndikimin e protestave në Kazakistan, është e rëndësishme të studiohet kronologjia e ngjarjeve, të cilat disa e quajtën “revolucion”. Shkëndija e trazirave erdhi në fillim të janarit kur qeveria vazhdoi me një tjetër shkurtim të subvencioneve për karburantet fosile, e cila dyfishoi çmimin e gazit të lëngshëm të naftës (LPG). Kjo shkaktoi zemërim të gjerë, veçanërisht në pjesën perëndimore të vendit, ku midis 70 dhe 90 % e automjeteve përdorin këtë lloj karburanti dhe ku ndodhet pjesa më e madhe e prodhimit të naftës në Kazakistan, raporton abcnews.al
Fakti që rajoni perëndimor është lënë pas dore prej kohësh nga qeveria qendrore, pavarësisht kontributit të tij të rëndësishëm në buxhetin e shtetit (nafta është burimi më i madh i të ardhurave shtetërore për Kazakistanin), vetëm sa e thelloi pakënaqësinë.
Banorët vendas vuajnë nga nivelet e larta të varfërisë dhe papunësisë dhe shpesh trajtohen si qytetarë të dorës së dytë. Kjo është arsyeja pse atje janë zhvilluar mjaft shpesh protesta sociale. Për shembull, më 16 dhjetor 2011, ditën e pavarësisë së Kazakistanit, në qytetin e pasur me naftë Zhanaozen shpërthyen protesta kundër vështirësive socio-ekonomike.
Më shumë se një duzinë personash humbën jetën nga dhuna e policisë. Në vitin 2018, pati edhe demonstrata për të shënuar përvjetorin e masakrës dhe vitin e ardhshëm – kundër ekspansionit ekonomik kinez në Kazakistan dhe punësimit të punëtorëve kinezë.
Duke pasur parasysh trazirat e kaluara në rajon, reagimi i qeverisë ndaj protestave në fillim të janarit u duk mjaft i vonuar dhe joefektiv. Tokajev priti një ditë për të dërguar dy zyrtarë qeveritarë në perëndim, të cilët u përpoqën të qetësonin njerëzit, duke premtuar se do të rikthenin çmimet e mëparshme, raporton abcnews.al
Por deri atëherë zemërimi publik kishte përfshirë të gjithë Kazakistanin. Më 4 janar, Tokayev lëshoi një deklaratë duke thënë se qeveria ishte përgjegjëse për situatën, duke premtuar se do të adresonte kërkesat e protestuesve dhe duke paralajmëruar të rinjtë e Kazakistanit të mos “shkatërrojnë të ardhmen e tyre”.
Por fjalimi i tij ishte i gjithë gabim. Ai tregoi se nuk e kishte kuptuar realitetin në vend, ku mosha mesatare është 31 vjeç dhe standardi i jetesës është përkeqësuar me shpejtësi. Një pjesë e konsiderueshme e popullsisë jeton në varfëri, pavarësisht se produkti i brendshëm bruto për frymë është 9000 dollarë.
Çuditërisht, deklarata e Tokayev ushqeu zemërimin e popullit më shumë dhe inkurajoi kalimin nga ankesat socio-ekonomike në kërkesat politike. Protestuesit filluan të kërkojnë dorëheqjen e qeverisë, zgjedhje të drejtpërdrejta të guvernatorëve rajonalë dhe lirinë e asociimit politik.
Në jug, Almati, ish-kryeqyteti i Republikës Sovjetike të Kazakistanit dhe një qendër kryesore ekonomike dhe politike, gjithashtu u përfshi nga trazirat. Autoritetet lokale u përgjigjën duke mbyllur internetin, por edhe ky rezultoi në një gabim strategjik, pasi dërgoi njerëzit në rrugë për të kuptuar se çfarë po ndodhte.
Ndërsa situata u përkeqësua, ishte e qartë se qeveria po përpiqej të merrte vendime të shpejta dhe efektive për ta zgjidhur atë. Një nga arsyet për këtë ishte se duart e Tokayevit ishin “të lidhura” për shkak të pranisë së dy qendrave të pushtetit në vend: rezidenca e presidentit të parë të Kazakistanit Nursultan Nazarbayev, e njohur si “Biblioteka” dhe rezidenca e presidentit aktual Tokayev , i njohur si “Akorda”.
Ky ka ndodhur që kur Nazarbayev dha dorëheqjen nga posti i tij në vitin 2019 dhe caktoi Tokayev, i cili është cilësuar në fakt si lodra e tij. Gjatë ditëve të para të trazirave, Nazarbayev, i cili ka titullin e nderit “El Basy” (kreu i kombit), nuk u pa askund. Sekretari i tij i shtypit, Aidos Ukibai, vazhdonte të siguronte publikun se ai ishte në kryeqytet, por nuk po paraqiste asnjë provë për këtë. Sipas burimeve të këtij autori, “El Basy” ndodhej në resortin kinez Hainan, raporton abcnews.al
Duke e parë të paqëndrueshme këtë situatë, më 5 janar, Tokayev më në fund mori situatën në duart e tij duke pushuar qeverinë dhe duke deklaruar se ai po merrte kompetencat e Këshillit të Sigurimit të Kazakistanit, një institucion shtetëror i ngarkuar me zbatimin e politikave të sigurisë kombëtare, të cilat kishin qenë të udhëhequr nga Nazarbayev deri atëherë.
Kjo në mënyrë efektive nënkuptonte se Tokayev po përpiqej të hiqte qendrën e dytë të pushtetit dhe të merrte frenat e pushtetit në vend. Në të njëjtën ditë, Tokayev shkarkoi gjithashtu kreun e shërbimit sekret (Komiteti i Sigurisë Kombëtare, KNB), Karim Massimov, një besnik i Nazarbajevit dhe ish-kryeministër dhe kreu i administratës së tij, dhe zëvendësi i tij, Samat Abish, nipi i Nazarbajevit, i cili në një moment u konsiderua pasardhësi i tij i mundshëm.
Kjo ishte një pikë kthese. Në të njëjtën ditë, sekretari i shtypit i presidentit rus Vladimir Putin, Dmitry Peskov, e bëri të qartë qëndrimin e Kremlinit për ngjarjet në Kazakistan. Ai tha se fqinji i Rusisë nuk kishte kërkuar ndihmë dhe shprehu shpresën se “miqtë tanë kazakë do të jenë në gjendje t’i trajtojnë vetë problemet e tyre të brendshme” – që ndoshta ishte një aluzion se Moska dëshiron të ketë një rol.
Brenda pak orësh nga kjo deklaratë, erdhi një apel për ndihmë nga kryeqyteti i Kazakistanit. Tokayev deklaroi se vendi u sulmua nga “bandat terroriste që ishin trajnuar jashtë vendit” dhe kërkoi ndihmë nga CSTO. Gjatë natës, avionët e parë ushtarakë fluturuan në Kazakistan, duke dërguar trupa nga Rusia. Më pas mbërritën edhe kontigjente nga Armenia, Taxhikistani, Kirgistani dhe Bjellorusia.
Pra, çfarë ndodhi më 5 janar që nxiti këtë vendim të papritur nga Tokayev?
Gjatë asaj dite, u shfaqën gjurmët e para të një “kundër-grushtit të shtetit”, pasi klani i Nazarbayev u mobilizua shpejt për të bllokuar marrjen e pushtetit nga Tokayev. Luftëtarët e mirëorganizuar dhe të stërvitur që nuk përballeshin pothuajse me asnjë rezistencë ishin në gjendje të merrnin kontrollin e ndërtesës së KNB-së, pallatit presidencial dhe aeroportit në Almati.
Për shumë kazakë, ishte e qartë se kush qëndronte pas këtyre veprimeve. Vetë Tokayev la të kuptohet diçka të tillë kur akuzoi KNB-në se ka injoruar një “kërcënim kritik” dhe ka lejuar që zyrat e tyre të sulmohen. Sulmi i institucioneve dhe infrastrukturës shtetërore i dha mundësinë Tokajevit të paraqiste atë që po ndodhte në vend si ndërhyrje dhe agresion të huaj dhe ta përdorte atë si arsye për të kërkuar ndërhyrjen e CSTO.
Vendosja e trupave të CSTO-së i dha fund efektivisht kundër-grushti të shtetit. Ata ishin në gjendje të merrnin kontrollin e aeroportit të Almati dhe të rivendosnin rendin në qytet. Familja e Nazarbayev dhe klani i tij pësuan një goditje të madhe dhe Tokayev e liroi veten nga kufizimet politike që po i lidhnin duart dhe po e pengonin atë të ndiqte reformat ekonomike dhe politike. Por kjo nuk solli vdekjen absolute të Nazarbayev.
Një kompromis kazak dhe një fitore ruse
Më 14 janar, KNB publikoi një deklaratë zyrtare duke thënë se nipi i Nazarbayev, Abish, mbajti postin e tij. Ndërkohë, Massimov, ish-shefi i tij, është arrestuar, për tradhti. Vënia e fajit mbi Massimov, një besnik i Nazarbajevit, por jo një anëtar i familjes së tij, tregon se është arritur një lloj kompromisi.
Kjo do të thotë se është marrë gjithashtu një vendim për të mos diskredituar Nazarbayev si simbol i Kazakistanit të pavarur dhe një figurë kyçe në shtetësinë e tij post-sovjetike. El Basy mbetet një personalitet mitik, pasi rrëzimi i tij do të krijonte më shumë tensione në shoqërinë kazake dhe ndoshta do të çonte në më shumë trazira.
Pasi kishte siguruar një lloj marrëveshjeje me Nazarbayev dhe duke forcuar fuqinë e tij, Tokayev shpejtoi të shpallte misionin e CSTO-së. Më 11 janar, ai tha se trupat do të fillonin të tërhiqeshin. Ky njoftim pasqyron mirëkuptimin e presidentit se një prani e zgjeruar e trupave të huaja mund të shqetësojë popullin, të cilët mund ti shohin ata si pushtues. Dhe kjo është diçka që Tokajevi nuk do të rrezikonte, duke qenë se tani më shumë se kurrë, ai duhet të fitojë mbështetjen e popullit dhe të forcojë legjitimitetin e tij.
Pavarësisht përfundimit të shpejtë të misionit të CSTO-së, Rusia e Putinit, del si përfituesi më i madh i këtyre ngjarjeve. Kremlini shpalli fitoren, pasi arriti të forcojë ndikimin e tij në hapësirën post-sovjetike dhe duke siguruar besnikërinë e udhëheqjes së Kazakistanit dhe respektin e tij për interesat gjeopolitike ruse dhe interesat e komunitetit të madh rus në vend.
Ajo ishte gjithashtu në gjendje të demonstronte se CSTO nuk është vetëm një projekt në letër dhe mund të luajë një rol të rëndësishëm në gjeopolitikën e Europës Lindore dhe Azisë Qendrore. Kjo posaçërisht ndihmon Moskën të tregojë aftësitë dhe zgjidhjen e saj për të mbrojtur vijat e kuqe në hapësirën post-sovjetike në negociatat e saj me SHBA-në dhe NATO-n.
Por ngjarjet në Kazakistan komplikojnë edhe situatën politike në Rusi, ku 69-vjeçari Putin po përballet me dilemën e dorëzimit të pushtetit. Trazirat në fqinjin e saj lindor nxorrën në pah se çdo skenar i tranzicionit të pushtetit mund të vërë regjimin dhe përfituesit e tij në rrezik.
Kjo ka të ngjarë të jetë një arsye më shumë që Putini të mendojë të qëndrojë në pushtet për gjithë jetën ose të paktën për aq kohë sa ai është i aftë fizikisht dhe mendërisht. Me fjalë të tjera, ngjarjet në Kazakistan mund të ketë paracaktuar pa dashje rezultatin e zgjedhjeve ruse në 2024.
/abcnews.al
