Në udhëtimin e tyre drejt detit Adriatik, ujërat e bruzta të Vjosës, të kërcënuara prej dekadash nga digat dhe minierat, shkëlqejnë ndërsa kalojnë nëpër peizazhin magjepsës malor të Shqipërisë së Jugut, shkruan Stefan Lovgren për “National Geographic”.
Lumi, i mbrojtur kohët e fundit nga statusi i tij si një park kombëtar lumor unik, nxit një lëvizje, qëllimi i së cilës është të shpëtojë rrugët e tjera ujore të pastra kristal duke siguruar që ato të marrin këtë emërtim, transmeton ata.
Çështja se si të mbrohen më mirë përrenjtë dhe lumenjtë ka qenë prej kohësh një shqetësim i specialistëve të konservimit. Ndërsa rrugët ujore konsiderohen tradicionalisht në politikat e mbrojtjes së tokës, studimet tregojnë se kjo qasje nuk u sjell dobi atyre, pjesërisht sepse ato mund të hyjnë dhe dalin nga zonat e mbrojtura dhe ndonjëherë edhe të kalojnë kufijtë. Ajo që ndodh në fundin e pambrojtur të një rrjedhe ujore mund të ketë pasoja serioze në të njëjtin rrjedhë ujore qindra kilometra larg.
“Për të mbrojtur një lumë, në radhë të parë duhet të fokusohesh te vetë lumi”, shpjegon Ulrich Eichelmann, ekolog, mbrojtës mjedisor i organizatës austriake ”Riverwatch” dhe drejtor i ”Save the Blue Heart of Europe”, koalicioni ndërkombëtar që qëndron pas suksesit të Vjosës.
I ndihmuar nga aktivistë të tjerë, ai tani po e eksporton këtë qasje në qendër të lumit në vende të tjera të Ballkanit, një rajon në Evropën Juglindore që përfshin 11 vende, bashkë me Bosnje-Hercegovinën dhe Malin e Zi, ku lufta për të mbrojtur rrjedhat e tjera të pacenuara të stresit mjedisor është duke u intensifikuar.
”Ne duam që mbrojtja e lumenjve të këtij lloji të përbëjë një rregull dhe jo një përjashtim”, thotë Ulrich Eichelmann.
Për shpëtimin e një lumi
Sipas disa studimeve, megjithëse uji i ëmbël ushqen një pjesë të madhe të jetës, lumenjtë, liqenet dhe ligatinat janë mesatarisht më të degraduara se ekosistemet detare dhe tokësore, shpesh për shkak të digave që modifikojnë rrjedhën e lumenjve dhe ndërpresin migrimin e peshqve.
Megjithëse ka më shumë diga në lumenjtë evropianë se në çdo kontinent tjetër, shumë lumenj të Ballkanit mbeten relativisht të pastër, megjithëse mijëra projekte hidroenergjetike janë në shqyrtim. Në një moment, kishte deri në tetë diga të propozuara në krahun kryesor të Vjosës dhe dhjetëra të tjera në degët e saj.
Fushata për mbrojtjen e Vjosës, e cila ka gëzuar një mbështetje dërrmuese të publikut, ka kërkuar vite protestash, padish dhe presioni ndërkombëtar ndaj Shqipërisë për të hequr dorë nga planet për digat. Qeveria, e cila ka luftuar për të përmirësuar kushtet ekonomike të një prej vendeve më të varfra në Evropë, ka rezistuar për një kohë të gjatë, veçanërisht pasi Shqipëria varet pothuajse ekskluzivisht nga hidrocentralet për prodhimin e energjisë elektrike.
”Patagonia”, një furnizues amerikan i pajisjeve të jashtme që shpenzoi gati një milion dollarë për fushatën e Vjosës, thuhet se ka qenë thelbësore për të bindur qeverinë se një park kombëtar do të nxiste industrinë e turizmit në vend.
“Kjo tregon se çfarë mund të bëjë shoqëria civile, qeveria dhe industria kur ne punojmë rreth një sërë qëllimesh të përbashkëta”, thotë Ryan Gellert, CEO i ”Patagonia”, një kompani me qendër në Ventura, Kaliforni.
Sipas Unionit Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës (IUCN), statusi i Vjosës si Park Kombëtar i Kategorisë II e mbron atë nga aktivitetet e dëmshme si ndërtimi i digave dhe nxjerrja e zhavorrit, ndërkohë që lejon trafikun e njerëzve.
Përveç pellgut kryesor ujëmbledhës, i cili është shtëpia e më shumë se 1 100 llojeve të kafshëve, parku i ri përfshin tre degë kryesore dhe do të mbulojë më shumë se 400 kilometra rrugë ujore.
Mes konservatorëve, ka pasur disa hezitime për ta quajtur Vjosa parkun e parë lumor kombëtar në botë, pasi lumenjtë e tjerë mund t’i përshtaten këtij përkufizimi.
Por, sipas James Hardcastle, kreu i programit të zonave të mbrojtura të IUCN në Gland, Zvicër, me Vjosën është ”hera e parë që një pellg ujëmbledhës është objekt i krijimit të një parku kombëtar”.
Lumenj të tjerë për të mbrojtur
Sipas ambientalistëve, shumica e lumenjve të Ballkanit janë aq të rëndësishëm ekologjikisht saqë projektet hidroenergjetike duhet të ndalohen fare. Tashmë janë dy lumenj që mund të bëhen parqe lumore kombëtare: Una, një lumë që rrjedh kryesisht në Bosnje dhe Moraça, një lumë në Mal të Zi.
Ndërkohë që Una është shtëpia e një prej popullatave të vetme të shëndetshme të salmonit të Danubit (Hucho hucho), species më të madhe të salmonit në Evropë, liqeni i Shkodrës është më i madhi në Ballkan dhe një vend i shenjtë ornitologjik. Pavarësisht nga projektet e planifikuara hidroelektrike, pellgjet e këtyre dy lumenjve mbeten kryesisht të paprekura dhe sistemet e tyre ujore mund të shtrihen për qindra kilometra përmes peizazheve mahnitëse.
Sipas Vladimir Topiç nga Qendra për Mjedisin në Banja Luka, Bosnje, statusi i ri i Vjosës “duhet të shënojë inaugurimin e mbrojtjeve të ngjashme për lumenjtë e tjerë në Ballkan”.
Sipas Beth Thoren, drejtoreshë evropiane e veprimit mjedisor në ”Patagonia”, kompania e saj planifikon të investojë 4,2 milionë euro për të ndihmuar në krijimin e parqeve të tilla të reja në rajon.
Sipas specialistëve të konservimit, shumë lumenj që kanë nevojë për mbrojtje urgjente nuk i plotësojnë domosdoshmërisht kriteret për marrjen e statusit të parkut lumor kombëtar. Një prej tyre është Neretva, një lumë që përshkon Bosnjen dhe Kroacinë. Megjithëse pjesët qendrore të Neretvës tashmë kanë diga dhe ndërtimi i ndërtesave të reja tashmë është duke u zhvilluar në pjesë të tjera të pellgut ujëmbledhës, pjesa e sipërme e lumit, e cila është e mbushur me ujëvara spektakolare dhe kufizohet me pyje të pacenuar, ende rrjedh pa pengesa.
”Një park kombëtar lumi nuk do të funksiononte në rastin e Neretvës, por kjo nuk do të thotë se nuk duhet të ketë mbrojtje”, vëren Ulrich Eichelmann.
”Ka pjesë të lumit që duhen mbrojtur, qoftë edhe si një park i thjeshtë kombëtar”, thekson ai.
Parqe të tjera në horizont?
Disa shpresojnë se ndryshimi i statusit të Vjosës, i dekretuar më 15 mars nga kryeministri shqiptar, Edi Rama do të frymëzojë përpjekjet për mbrojtjen e rrugëve të tjera ujore të pastra kristal në mbarë botën. James Hardcastle mendon veçanërisht për Patucën si një kandidat të mundshëm. Ky lumë në Honduras është i dyti më i madh në Amerikën Qendrore dhe ende nuk ka diga.
Michele Thieme, drejtoreshë shkencore për ujërat e ëmbla në WWF, Uashington, do të donte të shihte më shumë mbrojtje për disa nga lumenjtë më të mëdhenj të botës pa pengesa si Salouen, në Azinë Jugore, dhe disa lumenj afrikanë.
“Ne kemi ende mundësinë për t’i ruajtur këto sisteme në një gjendje relativisht të paprekur”, shpjegon ajo.
Sipas saj, parqet kombëtare tokësore jo gjithmonë i mbrojnë lumenjtë që kalojnë nga ndërtimi i digave.
Një studim i vitit 2020, i autorizuar nga ajo, identifikoi të paktën 1 249 diga të larta të ndërtuara brenda zonave të mbrojtura në mbarë botën dhe më shumë se 500 diga të planifikuara ose në ndërtim në zona të mbrojtura, shumë prej tyre në Ballkan.
Sipas aktivistëve, kjo është arsyeja pse statusi i Vjosës është i rëndësishëm, pasi mbron në mënyrë specifike lumin.
Por, paralajmërojnë ata, detyra mbetet e rëndësishme përpara se parku të bëhet funksional, nga menaxhimi i përdorimit të tokës dhe titujve të tokës deri te ndërtimi i një qendre vizitorësh te trajnimi i rojeve, për të ecur nëpër park.
Qëllimi është të shtrihet mbrojtja përtej kufirit deri në Greqi, ku lumi quhet Aóos, dhe të përfshijë më shumë pellgun ujëmbledhës.
Sipas Besjana Gurit, anëtare e një shoqate në Tiranë, ”EcoAlbania”, e cila luajti një rol të rëndësishëm në fushatë, ”Vjosa mund të jetë një frymëzim për të gjitha komunitetet që luftojnë për të shpëtuar rrugët e tyre ujore. Mesazhi ynë për ta është se është e mundur të fitohet kjo luftë edhe nëse mund të duket veçanërisht e vështirë”.
