Pse arkat e kursimeve janë formuar si derrkuc? Ju pëlqejnë paratë apo kartat? Kush janë medalistët?
Derrkuca. Në Priene, në Turqinë e sotme, u gjet një arkë kursimi më shumë se 2.000 vjet më parë. Por vetëm në shekullin e tetëmbëdhjetë, është përhapur përdorimi i tyre në formën e një derrkuci. Shumë historianë besojnë se kjo formë rrjedh nga një lojë me fjalë: pygg ishte një lloj argjili i përdorur në Anglinë e vjetër për të bërë vazo dhe pllaka, ku edhe njerëzit mbanin para. Asonanca me fjalën “derr” nxiti qeramistët anglezë të prodhonin në masë arka kursimesh në formë derrkucësh duke nisur nga shekulli i nëntëmbëdhjetë.
Paratë dhe paga. Në shoqëritë neolitike (8000 pes – 3000 para Krishtit), shkëmbimet e para u zhvilluan me tarifë këmbimi, psh: Unë të jap një pulë, ti më jep një dele, pa pasur nevojë t’i jepje një vlerë të saktë objekteve. Por që nga koha e perandorive të lashta lindore (3000 para Krishtit), me specializimin progresiv të ekonomisë (kush prodhonte pëlhura, kush rriste bagëti, apo ata që kultivonin), ndjenin nevojën për të krijuar njësi të barabarta shkëmbimi për të gjithë. Më të përdorurat gjerësisht në Perëndim ishin çaji, blegtoria dhe kripa, me të cilën ushtarët romakë do të paguheshin shekuj më vonë (nga ku rrjedh edhe fjala “pagë” ( sale- kripë, salario-pagë). Megjithatë, u krijua nevoja për të gjetur mallra të qëndrueshme, jo që prisheshin, lehtësisht të ndashëm dhe të transportueshëm. Pas predhave, zgjedhja u bazua në metalet më të çmuara, ari dhe argjendi, me të cilat u prenë monedhat e para.
Monedha e parë. Monedha doli për herë të parë në shekullin e shtatë para krishtit në Lidia (Turqi) ku Mbreti Gige krijoi monedhën e parë, një lidhje në ar dhe argjend i garantuar në peshë, në madhësi dhe në vlerë.
Termi monedhë. Por termi “monedhë” është i mëvonshëm. Ai rrjedh nga tempulli i Juno Moneta, selia e parë ku priteshin paratë në Romë. Ajo u quajt kështu sepse u ndërtua pas viti 390 para krishtit, të shenjtë për Perëndeshën, me zhurmën e tyre paralajmëronin popullsinë për sulmin e natës së Gaulëve në Kapitol. Monedha vjen nga latinishtja (monere “ammonitrice”).
Taksat dhe monedhat. Sipas Charles Goodhart, i shkollës së ekonomistëve në Londër, paraja ishte një shpikje e shtetit: me të holla, të ardhura dhe shpenzime u bënë të matshme dhe të krahasueshme mes më shumë njerëzve, sepse qeveria u garantonte të njëjtën peshë të gjitha monedhave. Dhe u bë më e lehtë për të vendosur taksa.
Kartëmonedha amerikane me vlerë më të lartë është ajo e 10 mijë dollarëve, e prerë në vitin 1945: përshkruan Salmon P. Chase, sekretar i thesarit amerikan në kohën e Lincolnit. Në 1969 u hoq nga qarkullimi, sot vlerësohet se ka ende rreth 336 në xhiro.
Një monedhë Tiro. Me 30 prej këtyre monedhave Juda tradhëtoi Jezuin. Ishin paga mujore e një punëtori.
Medaljet. Monedhat e metalit më të më të shfrytëzuara janë të projektuar nga medalistët, të njohura vetëm për numizmatikët, të lidhur me perhapjen gjerë të veprave të tyre. Për të dizejnuar monedhën nga 1 penny me Abramo Lincoln sipër (shumë e përhapur në SHBA) ishte Victor David Brenner, ndërsa mbi 50 lira italiane mund të lexoheshin emrat e gdhendur të Giuseppe Romagnoli dhe Pietro Giampaoli.
Bankomati. Janë më shumë se 1.6 milionë sportele bankomatesh në të gjithë botën. Ekziston edhe një në Antarktidë. E premtja është dita kur ata janë më të frekuentuar.
Njuton kundër “prerjes”. Kushtojini vëmendje kësaj: monedhat në buzë janë të ashpra. Por deri në shekullin e 17, anët ishin të sheshta. Ishte Isak Njutoni i cili shpiku gdhendjen për të shmangur prerjen, shumë e njohura kur monedhat ishin bërë nga metale të çmuara: përveç monedhave të zakonshme të bakrit u futën monedha argjendi dhe ari. Mashtruesit e epokës limonin zakonisht pak metal të çmuar nga monedhat e arit dhe argjendit dhe pastaj e rishisnin atë. Me gdhendje, prerja u vu re menjëherë.
Islandezët përdorin karta krediti dhe karta debiti më shumë se çdo vend tjetër në botë. 70% e të gjitha pagesave në Islandë bëhen me karta “plastike”, krahasuar me 39% në Amerikën e Veriut dhe 17% në Itali.
Mbretëresha Elizabeta II mban rekordin për paraqitjen në më shumë monedha se çdo person tjetër në histori. Portreti i saj u shtyp në monedhën e më shumë se 30 vendeve të ndryshme. /abcnews.al
