Nga Katarina Zimmer – BBC
Disa javë më parë u zgjova me një shkëlqim të njohu në dhomën time të gjumit dhe e dija shumë mirë se çfarë ishte. Borë!
Sapo mu dha rasti, u nisa drejt pyllit duke zvarritur këmbët nëpër dëborë, e cila ishte aq e rëndë sa dukej sikur forcoi gravitetin. Unë u ndjeva si astronautja e parë në një planet të ri, duke parë përshtypjet e fillestare në vendin e prekur për herë të parë nga unë. Shpesh bëja pauza për t’i shijuar të gjitha, shijen e dëborës me gjuhë, shtypjen e saj nën këmbët e mia. Sa përrallore me dukeshin pemët, të veshura me të bardha dhe të zbukuruara me kristale akulli. Mënyra sesi bora zhyt çdo lëvizje në heshtje, duket sikur planeti ynë është kthyer në normalitet.
Kur familja ime u zhvendos rreth 20 vjet më parë nga Lodra me shi në fshatin gjerman, unë u ngazëlleva për të jetuar në një vend me atë që e konsideroja një “dimër të duhur”. Në janar ose shkurt, bora zakonisht qëndronte me ne për disa javë, nganjëherë deri në gju dhe më çlironte nga shkolla. Unë do të rrëshqisja me slitë, do të ndërtoja shpella të ngjashme me iglo, ose do të lozja me topa bore me prindërit e mi. Por me kalimin e kohës, ato dimra spektakolarë u kthyen në një shi të zakonshëm. Në vitet e fundit, prindërit e mi, me të cilët zakonisht kaloj dimrin, rrallë kanë parë dëborë, dhe nëse e kanë parë, ajo shpejt shkrin.
Jam e privilegjuar që jam larg nga efektet dramatike të ndryshimit të klimës, si zjarret në pyje apo uraganet shkatërruese. Megjithatë, transformimi i heshtur i karakterit të dimrit mund të rëndojë edhe në psikikën e dikujt. Për mua, është më shumë sesa thjesht një kujtesë e ndryshimit të rrëmbyeshëm planetar që kemi shkaktuar. Ka diçka unike për të parë dëshminë e përkeqësimit të këtij sezoni. Disa vende nordike po i afrohen kësaj ndjenje, si “lumiahdistus” finlandez, duke përshkruar një ankth në lidhje me dëshirën e borës ose duke mos ditur nëse do të vijë. Në shqip ne mund ta quajmë “trishtim i dimrit”, informon abcnews.al.
Nxitja e kësaj ndjenje, natyrisht, është djegia e llojeve tona të lëndëve fosile që ngrohin planetin dhe ndikimi i saj në procesin e ndjeshëm të formimit të borës. Bora bie si pluhur në ajër rreth -15 gradë Celsius, ose pak më e ngrohtë. Kur ajri është i ngrohtë, ka më shumë lagështi, duke e bërë borën më të dendur, e cila mund të jetë arsyeja pse disa zona tani po shohin reshje më të mëdha dëbore në dimër. “Ka shumë rajone që janë shumë afër kësaj temperature dhe kjo është arsyeja pse ju i shihni të gjitha këto ndryshime të forta,” thotë hidrologu i klimës Ryan Teuling i Universitetit Wageningen në Holandë.
Në një analizë të vitit 2018 të të dhënave të stacionit të motit në të gjithë Evropën, Teuling dhe kolegët e tij zbuluan se mesatarisht se, thellësia e borës në të gjithë kontinentin ka rënë me 12% në një dekadë që nga viti 1951. Ndërsa Alpet janë ende disi të mbrojtura nga këto efekte. Ndryshimet shihen në lartësi më të ulëta, shton Gudrun Mühlbacher, i cili kryeson zyrën rajonale të klimës të Shërbimit Gjerman të Motit, në Mynih. Në disa rajone gjermane më pak se 800m mbi nivelin e detit, numri i ditëve me mbulim total dëbore është ulur me 1/2 që nga viti 1970, thekson Mühlbacher.
Në vetëm disa qindra metra mbi nivelin e detit, nuk është për t’u habitur që në shtëpinë e familjes time në jug-perëndim të vendit, bora po bëhet gjithnjë e më e rrallë. Pra, edhe në një klimë të butë, dimrat ekstremë, si ky vit, herë pas here mund të ndodhin akoma pa ndryshuar këtë prirje klimatike afatgjatë. Teuling shton se, nëse dëbora bie, ka një potencial më të madh për llojin veçanërisht të rëndë dhe shkatërrues që shtyp pemë, çati dhe të dëmtojë infrastrukturën, informon abcnews.al.
Si gjithmonë, e gjeta borën e këtij dimri të thjeshtë dhe qetësues, sepse zbuloi gjurmët e lëna pas nga lepujt e pyjeve, të cilat nuk i kisha parë prej vitesh. Por duke qenë e vetëdijshme se reshjet e mëdha të borës ishin anomali, u shqetësova. “A po e shfrytëzoja në maksimum?” Pyesja veten, duke gërryer ca borë ndërsa ecja. Do të doja të kisha marrë pushim nga puna dhe të kisha kaluar më shumë kohë jashtë. Mallkova veten që nuk kisha marrë kamerën. Nëse jam me fat, shpresoja, temperaturat do të binin poshtë ngrirjes dhe bora do të qëndronte për pak më gjatë.
Shumë kafshë dhe bimë varen nga dimrat e acartë. Por megjithëse ne fillimisht jemi krijesa tropikale, edhe njerëzit kanë krijuar lidhje intime edhe me stinët më të vështira. Këto lidhje mund të jenë ekzistenciale, si për disa popuj indigjenë, ekonomikë, si për ata që janë në industrinë e sporteve dimërore, ose kulturor ose personal. Shumë nga ato lidhje kërcënojnë të prishen. Në hulumtimet e fundit, për shembull, limnologjistja e Universitetit të Uppsala-s, Gesa Weyhenmeyer dhe kolegët e saj gjetën një lidhje midis rritjes së temperaturave të dimrit dhe anulimeve të ceremonive shpirtërore dhe fetare të lidhura me akullin në Japoni dhe Gjermani, një garë në patinazh në akull në Suedi dhe turneu peshkimi në Shtetet e Bashkuara, informon abcnews.al.
Ne varemi nga zakone të tilla jo vetëm për hir të traditës dhe përfitimeve të dukshme të aktivitetit fizik, por edhe për t’u rikuperuar psikologjikisht nga stresi i përditshëm, më thotë Terry Hartig, një psikolog mjedisor në Universitetin e Uppsala-s, në Suedi. Ai argumenton se çdo devijim i rëndë në modelet e motit, qoftë një verë jashtëzakonisht e freskët apo një dimër i butë, e bën më të vështirë rikuperimin nga kërkesat e jetës së përditshme. Moti jo i duhur, kontribuon në stresin kronik dhe depresionin.
Hulumtimi i Hartig ka lidhur temperaturat jashtëzakonisht të freskëta të verës në Suedi me përdorimin e shtuar antidepresiv, një vëzhgim që ai thotë se do të priste të zbatohej edhe për temperaturat më të larta të dimrit, gjë që ai sugjeron se mund të përkeqësojë depresionin gjatë dimrit. “Ne vërtet po humbasim cilësitë e stinëve që vlerësojmë më shumë”, thotë Hartig, informon abcnews.al.
Ky efekt mund të ndihet më së shumti nga banorët e gjerësive gjeografike të veriut, ku dimrat e acartë priren të shoqërohen me rrezet e diellit dhe një lehtësim nga errësira e thellë e dimrit atje. “Nëse nuk keni dëborë ose shtresa akulli, ka shumë mundësi të zhdukura,” thotë Weyhenmeyer. Por edhe këtu në Gjermani, reshjet e borës përfaqësojnë një tërheqje të butë jashtë, veçanërisht gjatë pandemisë. Pse të dalim jashtë në shi për të shkelur mbi tokën e lagur? ”
Megjithatë, dimri që zhduket ka të bëjë gjithashtu me diçka më të thellë dhe më të vështirë për t’u matur. “Supozojmë se … ekziston një numër i madh njerëzish që ndiejnë shumë emocione negtive sepse stinët po ndryshojnë”, pajtohet Panu Pihkala, një ekspert klime në Universitetin e Helsinkit. “Por deri më tani, ne nuk kemi shumë të dhëna për këtë.”
Shkrimtari gjerman Bernd Brunner ka vërejtur se duke tërhequr natyrën në një ngërç, dimri ofron një mundësi për reflektim, një kohë për të ngadalësuar dhe tretur të kaluarën dhe të ardhmen. Me mungesën e borës, një cikël i lashtë i stinëve gjithashtu kërcënon të zhduket, dhe bashkë me të një ndjenjë e rregullit në botë. Tani që dimri po bëhet më pak i një stine sesa një turbullirë e ftohtë mes vjeshtës dhe pranverës, kam frikë se mund të humbasim gjithashtu një përvojë të përbashkët me botën natyrore, një ndjenjë ciklike të ndryshimit dhe një të ftohtë të thellë që bën verën aq më të gjallë.
Ndërsa zbrisja një luginë që kthehej drejt shtëpisë, jam befasuar nga zhurma e rrjedhjes së ujit. Larg nga ngrirja, uji po nxitonte drejt lumit të vogël, duke zbuluar baltë kafe dhe alga jeshile që prishnin bardhësinë ndryshe të pacenuar. Hodha pak dëbore në lumë dhe e pashë atë duke u shkrirë, ndërsa pyesja veten nëse kujtimet e mia për borën do të zbeheshin me kalimin e kohës. Tashmë, e kam të vështirë të imagjinoj sasinë e borës që thonë fqinjët e mi më të vjetër se binte në fshat.
Ndërsa flokët e dëborës në faqet e mia filluan të ndiheshin më të lagura se të akullta, dhe bora nën këmbët e mia më e butë sesa krokante, kuptova se nuk ishin vetëm këmbët e mia që ndiheshin të lodhura. Unë jam gjithashtu e rraskapitur duke ndjerë shpresë se një trend i tillë i fuqishëm do të ndryshojë. Ndoshta nganjëherë, mjafton të shpresosh për anomali dhe thjesht t’i shijosh ato kur vijnë./Përshtati nga BBC, e.b-abcnews.al
