Ekziston një shkollë e madhe dhe shumë dinjitoze në Kayaköy. Ka rrugë të ngushta, të rrethuara me shtëpi, të cilat ndodhen në të dy anët e një lugine të pjerrët. Është një shatërvan i lashtë në mes të qytetit. Dhe ka kisha mbresëlënëse në majë të kodrave mbi Egjeun e kaltër.
Por, për pjesën më të madhe të 100 vjetëve të fundit, nuk ka pasur njerëz.
Kayaköy, në provincën Muğla të Turqisë jugperëndimore, është një qytet i vërtetë fantazmë. I braktisur nga banorët e saj dhe i përhumbur nga e kaluara. Është një monument, i ngrirë në kohë, një kujtesë fizike e kohërave më të errëta të Turqisë.
Me shpatet e kodrave të mbushura me ndërtesa të panumërta të shkatërruara që gëlltiten nga gjelbërimi, është gjithashtu një vend magjepsës dhe jashtëzakonisht i bukur për t’u vizituar. Në verë, nën qiellin e pastër dhe diellin flakërues, qyteti duket mjaft i frikshëm. Aq më tepër në stinët më të freskëta, të kurorëzuara në mjegulla malore apo detare.
Pak më shumë se një shekull më parë, Kayaköy, ose Levissi siç njihej, ishte një qytet i gjallë me të paktën 10,000 të krishterë ortodoksë grekë, shumë prej të cilëve ishin zejtarë që jetonin në paqe përkrah fermerëve myslimanë turq të rajonit. Por në trazirat e viteve ‘20 jetët e tyre u ndanë.
Tensionet me Greqinë fqinje pas përfundimit të luftës greko-turke në vitin 1922 bën që të dy vendet të dëbonin njerëzit me lidhje me tjetrën. Për Kayaköy, kjo nënkuptonte një shkëmbim të detyruar të popullsisë me turqit myslimanë që jetonin në Kavala.
Por myslimanët e sapoardhur ishin me sa duket më pak se të kënaqur me shtëpinë e tyre të reja, pasi ata lëvizën me shpejtësi dhe e lanë Kayaköyin të rrënohej.
Trishtim i zgjatur
Midis shumë pak njerëzve që kishin mbetur në qytet ishin gjyshërit e Aysun Ekiz, familja e të cilëve sot drejton një restorant të vogël pranë hyrjes kryesore të Kayaköy, i cili shërben pije freskuese për turistët që vijnë për të parë qytetin. Historitë e atyre viteve të vështira janë përcjellë ndër breza.
“Populli grek po qante, sepse nuk donte të largohej, më thanë gjyshërit e mi”, rrëfen Ekiz, e cila tani u shet bizhuteri të punuar me dorë vizitorëve.
“Disa madje i lanë fëmijët e tyre pas për t’u kujdesur nga miqtë turq, sepse mendonin se do të ktheheshin. Por ata nuk e bënë këtë kurrë”, shton ai.
Ekiz thotë se familja e gjyshërve të saj ishin barinj dhe përshtateshin lehtësisht me jetën në skaj të qytetit. Shumica e kolegëve të tyre të transferuar, thotë ajo, nuk e pëlqenin të jetonin në Kayaköy, sepse muret e shtëpive ishin lyer ngjyrë të kaltër, gjoja për të shmangur akrepat ose gjarpërinjtë.
Pjesë të asaj ngjyre të kaltër mund të shihen ende në muret e mbijetuara të rreth 2,500 shtëpive që përbëjnë Kayaköyin, megjithëse pak aspekte të tjera dekorative kanë mbetur pas dekadave që qyteti ka mbetur i zbrazët. Ajo që vazhdon të qëndrojë ende ia vlen të eksplorohet si një fotografi e një mënyre të lashtë jetese në prag të epokës moderne.
Jane Akatay, bashkautorja e “A Guide to Kayaköy”, thotë se një arsye për braktisjen e qytetit ishte ndoshta trishtimi i dukshëm që fshihej mbi vend pas ngjarjeve tragjike të viteve ‘20. Natyra ka luajtur gjithashtu rolin e saj në zhdukjen e tipareve të saj të krijuara nga njeriu.
Tërmetet dhe stuhitë
“Ka pasur tërmete, ka pasur stuhi. Klima, moti, stuhitë e shiut… gjithçka ka ndikuar në këtë vend interesant”, thotë Akatay.
“Dhe gjithashtu, me kalimin e viteve, gjërat shkatërrohen nëse nuk kujdeseni për to”, shton ajo.
Vizitorët e sotëm paguajnë një tarifë prej tre eurosh në një kioskë të vogël në rrugën kryesore, përpara se të hyjnë në Kayaköy. Nga atje, ata mund të enden në këmbë lart e poshtë korsive dhe rrugicave të saj ndonjëherë të pjerrëta dhe të pabarabarta. Tabelat në hyrje të qojnë drejt shkollës, kishave dhe burimit të ujit.
Ia vlen t’i llogarisni disa orë për t’i parë të gjitha. Me pak vizitorë, përveç grupeve të rastësishme turistike gjatë periudhave të pikut, është e lehtë të gjesh kohë vetëm këtu, duke imagjinuar se si dikur vendi ishte plot jetë e veçanërisht në sheshin e vjetër të qytetit, ku burrat vendas mblidheshin dikur për të pirë çaj dhe për të shkëmbyer histori.
Shumica e shtëpive, të cilat u ndërtuan në shekullin para braktisjes, tani kanë humbur çatitë dhe muret e tyre të shembura ku mbijnë tashmë bimët. Disa shtëpi kanë gropa në bodrumin e tyre, që dikur përdoreshin për ngjyrosje të lëkurës pasi këpucëtaria ishte një profesion i zakonshëm këtu.
Shumë prej tyre kanë ende cisterna të paprekura, të cilat ishin shumë të rëndësishme për ruajtjen e ujit.
“Uji i pijshëm bartej me gomarë”, thotë Ekiz.
Ajo gjithashtu kujton në mënyrë të zymtë se si, në mungesë të higjienës së duhur, banorët do të përdornin rroba të vjetra të prera në vend të letrës higjienike. Këto lecka më pas digjeshin si lëndë djegëse ose shpërndaheshin nëpër kopshte si pleh.
Pavarësisht kursimit të masave të tilla, Ekiz thotë se Kayaköy ishte relativisht i begatë dhe dikur ishte qendra kryesore tregtare e zonës, duke tejkaluar portin e afërt të Fethiye, i cili tani është një qendër urbane e lulëzuar dhe destinacion popullor turistik.
Megjithëse ky ishte qartë një komunitet i lidhur ngushtë, Ekiz këmbëngul se secila prej pronave dykatëshe këtu ishte e ndarë me kujdes nga fqinji i saj.
“Të gjitha shtëpitë janë ndërtuar në atë mënyrë që askush të mos ia bllokojë rrezet e diellit tjetrit”, thotë ajo.
Reflektim i hidhur
Një nga ndërtesat më të spikatura në qytet është Kisha e Epërme, një strukturë e madhe me mure llaçi rozë të zbehur. Fatkeqësisht, ndërtesa është e mbyllur për shkak të gjendjes së saj të rrënuar, megjithëse pamjet magjepsëse të saj mund të shijohen nga shumë këndvështrime.
Në pikën më të lartë në brendësi të qytetit, rrënojat e shkollës së vjetër të Kayaköy ofrojnë pamje mbi kishën kryesore dhe shtëpitë poshtë. Sot, një flamur turk gjendet në një shtyllë mbi ndërtesë.
Duke vëzhguar skenën këtu, Yiğit Ulaş Öztimur, që erdhi në pushime nga kryeqyteti turk Ankara, e përshkruan Kayaköy si “një pasqyrë të errët të së kaluarës”.
“Ky ishte dikur një fshat i krishterë, tani ajo që ne shohim është një pasqyrim i hidhur i asaj që ndodhi,” thotë ai.
“Dhe për shkak se shumica e ndërtesave janë të paprekura, ju mund të ndieni se si ishte jeta këtu”, shton Öztimur.
Ka shtigje ecjeje të shënuara që kalojnë nëpër Kayaköy nga qytetet e afërta, por është e lehtë të humbësh duke u endur rrugëve. Disa rrugica kthehen në rrugë qorre. Dyert e hapura dhe shkallët shihen kudo (edhe pse për shkak të gjendjes së rrënuar të shumë prej ndërtesave, vizitorëve u kërkohet të përmbahen nga hyrja).
Përtej luginës, nëpër rrugët gjarpëruese, ia vlen të bëhet ngjitja në kishën më të vogël. Është një pjesë e pjerrët përmes shkëmbinjve dhe pishave gjatë metrave të fundit, pastaj hapet në majën e kodrës.
Duke reflektuar kulturën e atyre që jetonin këtu, kisha i ngjan strukturave të vogla klasike që gjenden shpesh me pamje nga fshatrat në ishujt grekë. Është një ndërtesë e vogël, modeste, me dritare të vogla pa xham. Pjesa e brendshme është plotësisht bosh.
Këtu fluturon një tjetër flamur turk, i kuq i ndezur kundër qiellit të thellë të kaltër. Dhe poshtë, përtej një kodre të pyllëzuar dendur, janë ujërat vezulluese të detit Adriatik. Është një pamje spektakolare, dhe ajo që do të ketë ndryshuar pak që nga ditët kur Kayaköy ishte i gjallë e i mbushur me njerëz.
