Krijimi i detyrimeve të prapambetura paraqiste në vetvete një sërë problematikash serioze dhe parandalimi i tyre është i rëndësishëm si për financat publike ashtu edhe ekonominë.
Azmi Stringa, ish drejtor i Auditimit të Buxhetit në Kontrollin e lartë të shtetit (KLSH) që ka përvojë në auditimin e buxhetit tha se detyrimet e prapambetura përbëjnë një borxh të fshehur për angazhime të ndërmarra dhe punë/shërbime të kryera nga sektori privat, çka ndikon në raportimim real të deficitit dhe borxhit publik.
Detyrimet e prapambetura, lejojnë qeverinë të ndërmarrë më shumë shpenzime sesa janë miratuar nga Kuvendi (të shpenzosh përtej kapaciteteve të tua), duke keqraportuar treguesit e zbatimit të buxhetit, si dhe duke ndikuar më pas në kapacitetet shpenzuese reale në vitet në vijim.
Detyrimet lejonin qeveritë të shpenzonin më shumë në vite elektorale dhe me ndikim në fushatë, duke hapur më shumë punë publike se kapacitetet e financave publike, duke ndikuar në demokraci. Ato ndikojnë negativisht në ekonomi, duke mbajtur likuiditet ndaj sektorit privat (të gjithë zinxhirin e furnizimit) dhe duke e vënë atë në vështirësi, çka në vetvete ndikon edhe performancën e sistemit bankar (përfshi kreditë e këqija).
Sipas Stringës detyrimet e prapambetura ndikojnë negativisht në nxitjen e arbitraritetit dhe korrupsionit, ku për të përfituar pagesën nga institucionet, biznesi mund të jetë i detyruar të rrijë në mëshirën e titullarëve apo të kryente pagesa informale ndaj tyre.
“Nëse ne shohim krijim detyrimesh të prapambetura, vëmendja duhet të fokusohet tek çfarë ka shkuar keq në hartimin, zbatimin, monitorimin dhe raportimin e buxhetit të shtetit. Duke qenë se detyrimet e prapambetura janë simptomë, pasojë, vëmendje i kushtohet shkakut të krijimit të tyre. Parandalimi apo detektimi në kohë i detyrimeve të prapambetura nuk fokusohet vetëm te fatura e mbajtur pa paguar, por duke adresuar problemet në të gjithë ciklin buxhetor” tha Stringa.
Sipas tij, parashikimet optimiste të rritjes ekonomike dhe të ardhurave buxhetore, sillnin buxhetim përtej kapaciteteve të shpenzimeve publike. Mos materializimi i rritjes ekonomike dhe të ardhurave sillte më pas ose një deficit dhe borxh publik më të lartë, ose krijim detyrimesh të prapambetura, në kushtet e limiteve të vendosura në deficit dhe borxh publik nga Kuvendi. Një risk real është tendenca e qeverive për të qenë më optimiste në planifikim me qëllim ndërmarrjen e më shumë shpenzimeve, edhe gjatë viteve elektorale.
Gjithashtu buxhetimi i shpenzimeve kërkon menaxhim të mirë të ndërmarrjes së angazhimeve buxhetore (pra kontratave të firmosura me privatin). Pra nëse do kontroll mbi detyrimet në fazë fature kur bëhen të pagueshme, duhet të kesh kontroll të mirë që në fazën e prokurimit dhe në fazën e firmosjes së kontratës, tha ai.
Masat e forta të 2016 për parandalimin e detyrimeve po injorohen
Për të adresuar problematikën që i ishte krijuar me detyrimet e prapambetura, në bashkëpunim më aktorët ndërkombëtar, u bënë përmirësime në Ligjin për Menaxhimin e sistemeve e kontrollit dhe masat administrative të përcaktuara në legjislacionin në fuqi gjatë vitit 2016. Stringa tha se në çdo ligj vjetor të buxhetit, fillestar apo të rishikuar, si dhe në planifikimet e buxhetit afatmesëm, raporti i borxhit publik ndaj PBB do të planifikohet më i ulët se niveli i vlerësuar për vitin pararendës, deri atëherë kur niveli i borxhit të arrijë dhe qëndrojë poshtë nivelit 45 për qind të PBB.
Një masë tjetër ligjore është, vlera e PBB-së, nominale në lekë, e cila do të përdoret për llogaritjen e raportit të borxhit publik ndaj PBB-së për vitet buxhetore që planifikohen dhe për vitin pararendës, nuk mund të jetë më e lartë se vlera përkatëse e parashikuar ose vlerësuar në raportin “Perspektiva ekonomike botërore” (World Economic Outlook), të Fondit Monetar Ndërkombëtar, më i fundit i publikuar në kohën kur ligji vjetor i buxhetit dorëzohet për miratim në Kuvend.
Në çdo ligj vjetor fillestar të buxhetit, si dhe në planifikimet e buxhetit afatmesëm, kur rritja reale e PBB, e parashikuar në raportin përkatës “Perspektiva ekonomike botërore”, të FMN-së, është, të paktën 5 për qind, atëherë deficiti i përgjithshëm nuk mund të jetë më i lartë se 2 për qind e PBB-së
U vendos neni për “Kontrollin e ekzekutimit të buxhetit në vitet elektorale” që kishte si qëllim që Qeveritë të mos mbi shpenzonin dhe përdornin deficitin e vitit në pjesën e parë të tij për qëllime elektorale duke qenë që zgjedhjet mbahen zakonisht në Qershor dhe Legjislacioni ri fillon në shtator.
U rishikua dhe qartësua radha prioritare në kryerjen e pagesave, me parimin kush hyn i pari paguhet i pari për të mos lënë mundësi selektiviteti për kë paguhet i pari nga Thesari.
U rishikuan përgjegjësitë e Nëpunësit Autorizues dhe Nëpunësit Zbatues. U rishikua dhe qartësua radha prioritare në buxhetim, ku shpenzimet në proces kanë prioritet ndaj atyre të reja. Projektet shumëvjeçare duhet të buxhetoheshin në vlerën e plotë në PBA, dhe me fondet për secilin vit, ku në vitin e parë nuk mund të fillojë procedurë prokurimi nëse nuk ke në dispozicion të paktën 20% të vlerës.
Pjesa e mbetur duhet të ishte e parashikuar në vitet në vijim. Urdhri i Prokurimi përcaktonte vitet që e financonin dhe vlerat dhe regjistrimi i kontratave shumëvjeçare në Sistemin informatik të Thesarit duhet të regjistroheshin në vlerën e plotë sipas viteve përkatëse.
Njësitë që operonin në sistemin e thesarit nuk mund të fillonin procedura prokurimi pa marrë nga Ministria e Financave konfirmimin që fondet e parashikuara në Urdhër Prokurimi janë brenda limiteve të buxhetura. Ky është një kontroll parandalues, që ka synim mos lejimin e marrjes së angazhimeve në forme kontratuale pa fonde në dispozicion.
U përcaktua detyrimi për institucionet buxhetore për regjistrimin e angazhimeve/kontratave në sistemin e thesarit brenda 3-5 ditëve. Pra këtu ideja që kontratat të mos rrinë në sirtar dhe mundëson jo vetëm monitorimin e tyre por edhe të detyrimeve financiare si faturat që lindin prej tyre.
U vendos limiti kohor ku pas datës 15 tetor të vitit, nëpunësit autorizues nuk mund të ndërmarrin angazhime të reja gjatë vitit buxhetor, nëse nuk janë pjesë e PBA-së për vitin tjetër (pra planifikuar në vitin tjetër). Kjo bazohet në parimin që risku i mosrealizimit brenda vitit të kontratave të nënshkruara pas datës 15 Tetor është i lartë, dhe ose do sillte që në vitin pasardhës të kishim fatura për shpenzime që nuk të mbështetura me fonde ose riskun e realizimit fiktiv të shpenzimeve dhe faturimit me qëllim mos djegien e fondeve për vitin buxhetor.
U vendos afatit 30 ditor për regjistrimin e faturave në Thesar nga institucionet buxhetore. Afati fillon nga data e faturës. Kjo pikë në ligj u vendos pikërisht për garantuar mos mbajtjen e faturave pa paguar nga subjektet buxhetore. Kjo bën të mundur jo vetëm parandalimin dhe pagesën në kohë të faturave por edhe ndihmon në buxhetim si dhe në monitorimin e detyrimeve të prapambetura që mund të krijohen.
Për të zbatuar masat e reja u rishikuan edhe penalitete me rritje për nëpunësit që nuk i respektonin ato.
Me ndryshimet e vitit 2016, në ligjin Organik të Buxhetit në nenin 71, Kundërvajtjet Administrative, të gjobave nga 1-3 paga mujore për mos regjistrim në kohë të angazhimeve dhe 3-7 paga mujore për mos regjistrim në kohë të faturave për drejtuesit e institucioneve.
Siç thuhet ne këtë nen “Çdo shkelje e detyrimeve të përcaktuara në këtë ligj, kur nuk përbën vepër penale, përbën kundërvajtje administrative dhe dënohet me gjobë.” Këtu pasqyrohet edhe rëndësia e këtyre masave për ligjvënësin.
Stinga thotë se, Ligji për Menaxhimin Buxhetor në RSH është shumë i rreptë për marrjen e angazhimeve (firmosje kontratash) nga institucionet publike pa pasur fondet në dispozicion.
Në nenin 51, Menaxhimi i Angazhimeve, shprehet qartë se “Angazhimet e ndërmarra nga njësitë shpenzuese jashtë fondeve të parashikuara në ligjin e buxhetit vjetor dhe në vendimin e këshillit të njësisë së qeverisjes vendore për buxhetin ose në kundërshtim me këtë akt ose akte të tjera ligjore, nuk përfshihen si pjesë e detyrimeve financiare të qeverisjes së përgjithshme. Kur nëpunësi autorizues i njësisë së qeverisjes së përgjithshme merr përsipër angazhime jashtë fondeve të parashikuara në buxhet ose në kundërshtim me këtë akt apo akte të tjera ligjore është përgjegjës për shlyerjen e detyrimit.” “
Legjislacioni në fuqi, i përmirësuar në bashkëpunim me BB dhe FMN në vitin 2016, nuk parashikon apo lejon asnjë rast të krijimit të detyrimeve të prapambetura. Krijimi i detyrimeve të prapambetura automatikisht shoqërohet me thyerje të të paktën një ose me shumë neneve të Ligjit Për Menaxhimin e Sistemit Buxhetor në RSH dhe akteve nënligjore në zbatim të tij.
Fatkeqësisht, megjithëse thyerjet e disiplinës fiskale janë të përhapura, përsëritura dhe dokumentuara edhe nga KLSH, asnjë masë nuk është marrë ndaj këtyre titullarëve, siç përcaktuar në legjislacionin në fuqi, çka ngarkon me përgjegjësi jo vetëm këta titullarë por edhe Ministrinë e Financave, thotë Stringa.
Vetë pranimi nga Ministria e Financave e detyrimeve të prapambetura është pranim i thyerjes së disiplinës fiskale dhe legjislacionit në fuqi. Mos marrja e masave megjithëse në dijeni të problematikës, edhe pas rekomandimeve të përsëritura të KLSH, e bën edhe më të qartë që këtu nuk është çështje mos pasje rregullash të mira, por mos zbatim i ligjit, me pasoja të rënda për financat publike./Monitor
