Pushtimi i Ukrainës nga Rusia, lëvizja protestuese në Iran, vënia në pikëpyetje e së drejtës së abortit në Shtetet e Bashkuara; këto janë dhjetë ngjarjet që shënuan vitin 2022 në botë, të regjistruara nga Agence France-Presse.
1-Putin pushton Ukrainën
Më 24 shkurt, Vladimir Putin pushtoi Ukrainën, duke e zhytur botën në një krizë të paparë që nga fundi i Luftës së Ftohtë. Kundër vendeve anëtare të NATO-s që deklarojnë mbështetjen e tyre për Ukrainën, presidenti rus po ngre kërcënimin e përdorimit të një arme bërthamore, duke thënë se është gati të përdorë “të gjitha mjetet” në arsenalin e tij.
Lufta po shkakton fluksin më të madh të refugjatëve në Evropë që nga fundi i Luftës së Dytë Botërore dhe po u kushton jetën mijëra ushtarëve dhe civilëve, shkruan abcnews.al.
Putin – i cili thotë se dëshiron të “de-nazizojë” Ukrainën është shumë i izoluar diplomatikisht. Perëndimi ka vendosur sanksione ekonomike ndaj Rusisë, të cilat bëhen gjithnjë e më të rënda me kalimin e kohës, ndërsa në të njëjtën kohë i dërgon armë Ukrainës, e cila gjithashtu merr statusin e vendit kandidat për t’u anëtarësuar në Bashkimin Evropian.
300 days of standing with Ukraine. #SlavaUkraini ???? pic.twitter.com/NqWIEBfVmG
— Roberta Metsola (@EP_President) December 21, 2022
Lufta ngre gjithashtu kërcënimin e një krize globale ushqimore për shkak të bllokadës detare të Rusisë në Detin e Zi. Një marrëveshje, e arritur në korrik, i lejon Ukrainës të rifillojë gradualisht eksportimin e grurit të saj.
Në shtator, Putin thirri rreth 300,000 rezervistë dhe njoftoi aneksimin e katër rajoneve të pushtuara nga ukrainasit pas mbajtjes së “referendumeve” ndërsa ushtria ruse grumbulloi humbjet në terren.
Pasi braktisi rajonin e Kharkovit (pushtimi i tij i parë i madh), Moska urdhëroi tërheqjen e forcave të saj nga Kherson (jug) në fillim të nëntorit. Rusia po fillon qindra sulme kundër rrjeteve energjetike të Ukrainës, duke zhytur miliona ukrainas në errësirë me afrimin e dimrit.
2-Inflacioni si pasojë e krizës energjetike
Rritja e çmimeve, e cila filloi në vitin 2021 për shkak të ndërprerjes së zinxhirëve të furnizimit, e kombinuar me kërkesën e fortë për mallra dhe shërbime thelbësore, ndërsa ekonomitë rifilluan të rimëkëmbeshin pas Covid-it, u përshpejtua në vitin 2022 duke arritur nivele të papara që nga vitet 1970 dhe 1980.
Inflacioni arriti në 10.1 % në nëntor në Eurozonë. Ai pritet të arrijë në 8% në tremujorin e katërt në vendet e G20, duke ndikuar në rritjen globale duke rritur kostot e prodhimit të biznesit.
Inflacioni ushqehet nga lufta në Ukrainë, e cila po e zhyt Evropën në një krizë të thellë energjetike. Rusia, nën ndikimin e sanksioneve perëndimore, po i shumëfishon hakmarrjet e saj derisa të godasë pikën e ndjeshme të BE-së: varësinë e saj nga gazi rus. Eksportet e gazit rus, kryesisht përmes Gjermanisë dhe Italisë shumë të varura, janë në rënie të lirë, shkruan abcnews.al.
“Ekonomia globale po përjeton krizën më të madhe energjetike që nga vitet 1970,” nënvizon OECD. Lufta shkakton edhe rritje të çmimeve të drithit dhe rrjedhimisht të foragjereve.
In 2022, the Supreme Court’s historic decision overturned nearly 50 years of constitutionally protected abortion rights — here’s a look back at what happened and how the decision to overturn Roe v. Wade has impacted people in the U.S. pic.twitter.com/PCH5UeAu0Y
— NowThis (@nowthisnews) December 20, 2022
Për shkak të kufizimeve të vazhdueshme shëndetësore të lidhura me Covid-19, mungesat e çipave elektronikë, kryesisht të prodhuar në Tajvan, po ngadalësojnë gjithashtu shumë sektorë. Për të zbutur inflacionin, banka qendrore e SHBA-së (Fed) ka rritur në mënyrë agresive normat e interesit që nga marsi, duke e bërë huamarrjen gjithnjë e më të shtrenjtë, me Bankën Qendrore Evropiane që ndjek shembullin.
3-Përmbysja e të Drejtave të Abortit në Shtetet e Bashkuara
Në qershor, Gjykata e Lartë e Shteteve të Bashkuara i dha çdo shteti lirinë për të ndaluar abortin në tokën e tij, duke përmbysur vendimin historik të vitit 1973. Pas kësaj përmbysjeje, rreth 20 shtete ndaluan plotësisht ose kufizuan të drejtën për ndërprerje vullnetare të shtatzënisë dhe çështja dominoi fushatën zgjedhore afatmesme.
Në nëntor, zgjedhjet afatmesme nuk rezultuan në një “valë” të kuqe konservatore, siç kishin shpresuar mbështetësit e ish-presidentit Donald Trump. Demokratët mbajtën kontrollin e Senatit dhe republikanët siguruan një shumicë të vogël në Dhomën e Përfaqësuesve.
Here’s how the @dailystar marked Liz Truss’s historic resignation pic.twitter.com/LbPDmfzoxD
— Alexander Brown (@AlexofBrown) October 20, 2022
Donald Trump megjithatë shpalli kandidaturën e tij për zgjedhjet presidenciale të 2024.
Kandidatura e ish-presidentit mund të kërcënohet nga ndjekjet e mundshme, pasi një prokuror special u caktua në nëntor për dy nga hetimet e shumta që kanë në shënjestër atë.
4-Paqëndrueshmëria politike në Britani
Pas një sërë skandalesh dhe një sërë dorëheqjesh nga anëtarët e qeverisë së tij, kryeministri konservator Boris Johnson dha dorëheqjen në korrik. Liz Truss u emërua zyrtarisht si pasardhësja e tij në Downing Street nga Mbretëresha Elizabeth II, dy ditë para vdekjes së Mbretëreshës më 8 tetor pas 70 vitesh në fron. Më 10 shtator, Karli III u shpall mbret.
Kryeministrja më jetëshkurtër në historinë moderne të vendit, Liz Truss zgjati vetëm 44 ditë në detyrë përpara se të jepte dorëheqjen, duke shkaktuar ndërkohë një krizë politike dhe ekonomike me programin e saj ‘radikal’ ekonomik. Rishi Sunak erdhi në pushtet në fund të tetorit, në një periudhë pasigurie të paprecedentë për Britaninë. Ai është kryeministri i pestë në Britani pas referendumit të Brexit në 2016. Sfida të mëdha e presin ish-bankierin dhe ministrin e financave, shkruan abcnews.al.
5-Kushtet ekstreme të motit
Në vitin 2022, fatkeqësitë e lidhura me ngrohjen e klimës janë shumëfishuar. Vera është më e nxehta e regjistruar ndonjëherë në Evropë, temperaturat rekord dhe valët e të nxehtit shkaktuan thatësirë dhe zjarre pyjore (të paktën 6,600,000 hektarë pyje u kthyen në hi nga janari deri në mes të gushtit në BE). Akullnajat alpine shënuan humbje rekord të masës së akullit.
Të paktën 15,000 vdekje janë të lidhura drejtpërdrejt me të nxehtin në Geria Epir, sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë. Kina theu gjithashtu rekordet e të nxehtit në gusht dhe thatësira kërcënoi Bririn e Afrikës me zi buke. Zjarret dhe shpyllëzimi thyen rekorde të reja në Amazonën braziliane.
Në Pakistan, përmbytjet historike të lidhura me një muson të pazakontë vranë 1700 njerëz dhe zhvendosën tetë milionë të tjerë, duke lënë një të tretën e vendit nën ujë. Nëse parashikimet e këtij viti konfirmohen, vitet 2015-2022 do të jenë më të ngrohtat e regjistruara, paralajmëron Organizata Botërore Meteorologjike.
Tens of thousands of people fled their homes in northern Pakistan after a fast-rising river destroyed a major bridge, as deadly floods cause devastation across the country. The military has joined national rescue and recovery efforts https://t.co/uCfBMONYvc pic.twitter.com/zOfDksthLa
— Reuters (@Reuters) August 29, 2022
Pas negociatave të vështira, konferenca e OKB-së për klimën (COP27) përfundoi më 20 nëntor në Sharm el-Sheikh (Egjipt) me një kompromis për të ndihmuar vendet e varfra të prekura nga ndryshimet klimatike.
Në mesin e dhjetorit, më shumë se 190 vende miratuan një marrëveshje historike në Montreal në një përpjekje për të ndaluar shkatërrimin e biodiversitetit dhe burimeve të tij natyrore. Marrëveshja parashikon një udhërrëfyes me synimin kryesor për mbrojtjen e 30% të planetit deri në vitin 2030.
6-Revoltë kundër shamisë, shtypje e dhunshme në Iran
Më 16 shtator, Mahsha Amini, një 22-vjeçare iraniane me origjinë kurde, vdiq në spital, tre ditë pasi u arrestua nga policia e moralit që e akuzoi për shkelje të kodit të rreptë të veshjes së Republikës Islamike për gratë, shkruan abcnews.al.
Vdekja e saj ndezi një valë protestash në të gjithë Iranin që nuk ishte parë që nga Revolucioni Islamik në 1979.
Gratë e reja ishin në ballë të lëvizjes protestuese, me disa hoqën dhe dogjën shamitë e tyre në kundërshtim me autoritetet.
Mahsa Amini’s death in police custody has ushered Iran into a new era of deepening crisis between the clerical leadership and society at large https://t.co/s1LqOODtIw pic.twitter.com/LCzfgun1uS
— Reuters (@Reuters) December 23, 2022
Demonstratat për lirinë e grave po kthehen gradualisht në një lëvizje më të gjerë kundër regjimit islamik, duke marrë rrugët, universitetet dhe madje edhe shkollat, pavarësisht nga shtypja. Autoritetet thonë se u shënuan të paktën 300 vdekje (që nga 12 shtatori), me një OJQ me bazë në Norvegji që liston të paktën 469.
Në fillim të dhjetorit, autoritetet bënë një gjest për protestuesit, duke njoftuar shpërbërjen e policisë së moralit.
7-Kina: Xi u rizgjodh – politika “zero Covid” sfidohet
Presidenti kinez Xi Jinping u rizgjodh në krye të Partisë Komuniste Kineze (CCP) në Kongresin e 20-të të CCP në tetor, i rrethuar nga aleatë besnikë për t’u bërë udhëheqësi më i fuqishëm në Kinën moderne.
Gjatë dhjetë viteve të tij në krye të vendit, Xi Jinping ka demonstruar një dëshirë për kontroll, duke ndërhyrë në pothuajse të gjithë mekanizmat e vendit dhe duke tërhequr kritika ndërkombëtare për të dhënat e të drejtave të njeriut në vend. Ajo gjithashtu ruan një rivalitet në përkeqësim me Shtetet e Bashkuara.
Tensionet në ngushticën e Tajvanit po arrijnë nivelin e tyre më të lartë në vite pasi kryetarja e Dhomës së Përfaqësuesve të SHBA Nancy Pelosi vizitoi ishullin autonom në fillim të gushtit.
Kina u hakmor duke kryer stërvitje tokësore dhe detare të një përmase të paprecedentë që nga mesi i viteve 1990. Dhe presidenti i SHBA Joe Biden deklaroi se trupat amerikane do të mbrojnë Tajvanin nëse ishulli pushtohet nga Kina.
China’s former President Hu Jintao, seated next to Xi Jinping, was unexpectedly escorted out of the closing ceremony of the Communist Party’ the twice-a-decade congress. It was unclear why stewards led him away https://t.co/pmOojGsKqZ pic.twitter.com/vvlJol4d6d
— Reuters (@Reuters) October 22, 2022
Strategjia “zero Covid” e vendit, e cila çon në mbylljen e rretheve apo qyteteve të tëra kur shfaqen shpërthime, provokoi në fund të nëntorit protestat më të mëdha në dekada. Autoritetet u përgjigjën me një goditje dhe më pas, në dhjetor, u miratua një lehtësim i përgjithshëm i rregullave shëndetësore për të qetësuar zemërimin popullor dhe për të mbështetur ekonominë e lëkundur. Në fund të dhjetorit, Kina më në fund njoftoi se më 8 janar do t’i japë fund karantinës së detyrueshme kur dikush të mbërrijë në vend, mbetja e fundit e politikës së rreptë shëndetësore “zero Covid”.
Pas këtij relaksi, rastet me Covid po përjetojnë një shpërthim në vend, si pasojë e të cilit spitalet janë nën presion të madh, ndërsa farmacitë prekin mungesën e ilaçeve kundër temperaturës dhe gripit.
8-Fitoret dhe humbjet për të djathtën ekstreme
Pas katër vjetësh në pushtet, presidenti i ekstremit të djathtë të Brazilit Jair Bolsonaro u mund ngushtë nga i majti Luiz Inacio Lula da Silva në zgjedhjet presidenciale të 30 tetorit pas një fushate toksike.
Lula, i cili u burgos për korrupsion (2018-2019) përpara se të rrëzohej, do të kthehet zyrtarisht si kreu i shtetit të Brazilit më 1 janar 2023. Suksesi i tij duket se shënon rikthimin e të majtëve në Amerikën Latine.
Në Evropë, përkundrazi, ultra-konservatorët po shënojnë fitore në zgjedhjet parlamentare në disa vende, duke filluar në prill me fitoren e katërt radhazi të liderit të partisë nacionaliste hungareze, Viktor Orbán.
Në Francë, Partia e Marine Le Pen (e djathta ekstrem) regjistroi një fitore historike në qershor, duke u bërë partia e parë opozitare në Asamblenë Kombëtare, ku kreu i shtetit Emmanuel Macron humbi një shumicë absolute.
Giorgia Meloni looks set to become Italy’s first woman prime minister at the head of its most right-wing government since World War Two after leading a conservative alliance to triumph at the elections https://t.co/OWZRZFqCsq pic.twitter.com/fPt7kAgIPX
— Reuters (@Reuters) September 26, 2022
Partia Demokratike Suedeze (SD) nacionaliste dhe anti-imigruese është fituesja e madhe në zgjedhjet e shtatorit, duke u bërë forca e dytë politike më e madhe në vend.
Në Itali, Georgia Meloni shënoi një fitore historike në shtator me partinë post-fashiste të Italisë Adelphia dhe u emërua kryeministre në tetor.
9-Shpresa për paqe në Etiopi
Pas dy vitesh konflikti, qeveria federale e Etiopisë dhe autoritetet rebele në provincën veriore të Tigray nënshkruan një marrëveshje “pushimi armiqësish” në Pretoria më 2 nëntor, që synon t’i japë fund një lufte që Organizatat Joqeveritare e quajtën atë “një nga më vdekjeprurësit në botë”.
Pas një armëpushimi pesë-mujor, luftimet kishin rifilluar në fund të gushtit.
Përveç çarmatosjes së rebelëve, marrëveshja e paqes pritet të lejojë dërgimin e ndihmave humanitare në Tigray, i cili praktikisht është shkëputur nga pjesa tjetër e botës dhe gjashtë milionë banorët e tij kanë qenë pa ushqim dhe ilaçe për më shumë se një vit. Kolona e ndihmës së parë që nga fundi i gushtit mbërrin më 16 nëntor.
10-Katari, nikoqiri i diskutueshëm i Kupës së Botës 2022
Pritja e Kupës së Botës 2022 nga Katari, nga 20 nëntori deri më 18 dhjetor, nxiti një breshëri kritikash për shtetin e vogël të Gjirit.
Vendi i parë arab që priti Kupën e Botës në futboll u kritikua për trajtimin e punëtorëve të huaj, personave LGBTI+ dhe grave, apo edhe për përdorimin e ajrit të kondicionuar në stadiumet e tij mes ndryshimeve klimatike.
Trajtimi i punëtorëve migrantë, thelbësor në një vend ku Katarianët përbëjnë vetëm 10% të një popullsie prej tre milionë, është veçanërisht i kritikuar. Disa media raportojnë mijëra të vdekur në kantieret e ndërtimit, një llogari e mohuar nga Doha.
Më 18 dhjetor, pas një pritjeje 36-vjeçare, 120 minutash lojë dhe një gjuajtje të penalltive, Argjentina fitoi Kupën e tretë të Botës duke mposhtur titullarët Francën./Abcnews.al/
