Nga William Park, BBC
Duke vështruar lumenjtë e akullt që rrjedhin poshtë shpateve të malit, të cilët gërryejnë shkëmbinjtë nën to, nuk ka dyshim se akullnajat janë estetikisht të bukura. Por ato gjithashtu luajnë një rol kritik në jetën tonë. Ato janë pjesë vitale e industrisë, jetesës, natyrës dhe klimës të çdo kontinenti në Tokë.
Dhe ato janë thelbësore për vazhdimin e jetesës sonë në disa nga rajonet më të populluara. Duke vepruar si rezervuarë gjigantë, akullnajat bllokojnë ujin që bie si borë në lartësi të mëdha në stinët e lagështa para se ta lëshojnë atë si ujë në stinët e thata. Duke vepruar kështu, akullnajat sigurojnë që lumenjtë në pellgjet e tyre të kenë një furnizim të mjaftueshëm me ujë gjatë gjithë vitit.
Njerëzit mbështeten në akullnaja për të prodhuar energji hidrike, për vaditje, blegtori, prodhime dhe transport. Fakti që disa nga pellgjet më të mëdha të akullnajave derdhen në disa nga kombet me rritjen më të shpejtë të popullsisë në botë, e shton edhe më shumë rëndësinë e tyre.
Por ekuilibri i akullnajave ka qenë i ndryshueshëm për një periudhë kohe. Ata po shkrihen dhe shkalla me të cilën po ndodh diçka e tillë është me ritme të shpejta në shumicën e rasteve. Kjo do të tkurrë ekonomitë të cilat varen nga prodhimi i tyre. Ne duhet të kuptojmë se sa më shpejt se bota po humbet akullnajat pasi kjo mund të ndihmojë në mbrojtjen e njerëzve që varen prej tyre, raporton abcnews.al
Duke përdorur të dhëna për reshjet, trashësinë e akullit, sipërfaqen e borës dhe kërkesat e bujqësisë, industrisë, popullsisë dhe natyrës, Arthur Lutz, një specialist i gjeografisë fizike në Universitetin Utrecht në Holandë, dhe bashkautorët e tij krijuan një indeks nga 78 “kulla uji” . (Këto kulla uji mund të përmbajnë disa akullnaja, vargmalesh dhe lumenj, por konsiderohen gjerësisht si një grup dhe emërohen sipas një lumi.)
Duke vepruar në këtë mënyrë, studiuesit ishin në gjendje të tregonin rëndësinë e secilës kullë për rajonin e saj, duke parashikuar të ardhmen e popullsisë dhe industrisë.
“Për shembull, Indus dhe Ganges, dhe Amu Darya dhe Syr Darya në Azinë Qendrore kanë sasi të mëdha uji të ruajtura në formën e akullnajave dhe gjithashtu shumë shtresa dëbore.
Miliarda njerëz varen nga pellgu i Indusit për ushqim, dhe popullsia dhe ekonomitë e atyre vendeve priten të rriten me shpejtësi në të ardhmen. Indus në Pakistan dhe Indinë veriperëndimore, për shembull, ushqen sistemin më të madh të ujitjes në botë. Miliarda njerëz varen nga ai pellg për ushqim, dhe popullsia dhe ekonomitë e atyre vendeve pritet të rritet me shpejtësi në të ardhmen, raporton abcnews.al
“Në këtë mënyrë, popullsitë më të mëdha kanë nevojë për më shumë ujë dhe më shumë ushqim, natyrisht, por edhe popullsi më të begatë, prandaj ata kanë tendencë të përdorin më shumë ujë,” tha Lutz. “Vendet më të pasura hanë më shumë mish, gjë që kërkon më shumë ujë.”
PBB e prodhuar në pellgjet Ganges-Bramaputra dhe Indus që varej nga uji i shkrirë akullnajor në vitin 2000 ishte përkatësisht rreth 418 miliardë dollarë nga 78 sistemet e lumenjve.
Por deri në vitin 2050, kur popullsia e Pakistanit, Indisë dhe Bangladeshit pritet të shënojë rritje dhe ekonomitë e atyre vendeve të rriten gjithashtu si rezultat, PBB do të rritet në 4,947 miliardë dollarë dhe 2,574 miliardë dollarë , një rritje prej 11.8 dhe 8.7-fish.
Ajo që tregon indeksi i cenueshmërisë së akullnajave është fakti se ne duhet të kuptojmë sa më shpejt rëndësinë e tyre para se ti humbasin këto burime.
Akullnajat konsiderohen si tregues të ndryshimeve që po ndodhin në planetin tonë.
Disa akullnaja reagojnë shpejt ndaj ndryshimeve të reshjeve dhe temperaturës, ndërsa shkrirja e akullnajave në luginat e Antarktikut dhe Arktikut mund të marrë më shumë kohë.
Akullnajat janë gjithmonë në “lëvizje”- duke zbritur në luginat e tyre disa centimetra apo edhe disa metra në të njëjtën kohë – por madhësia e tyre e përgjithshme varet se sa borë humbet gjatë shkrirjes dhe fitohet përmes borës së freskët që bie në majë.
Kur reshjet e borës janë të barabarta me sasinë e ujit të shkrirë të humbur gjatë një viti, akullnaja ruan ekuilibrin e saj – duke u rimbushur nga lart dhe duke humbur ujë në fund, nuk ndryshon në madhësi.
Por çdo ulje në sasinë e reshjeve të borës ose rritje e temperaturës mund të rezultojë shpejt në një rritje të shkrirjes së akullnajave. Por përmasat e mëdha do të thotë që akullnajat mund të përmirësojnë anomalitë e një vere të nxehtë ose dimrit të lagësht.
Në vend të kësaj, batica dhe zbatica e akullnajave mund të tregojë një pamje të qartë të ndryshimit të klimës për periudha të gjata. Ajo që ne po shohim është një recesion koherent, tha Davies, i nxitur kryesisht nga ndryshimet klimatike të shkaktuara nga njeriu.
Midis 2000 dhe 2019, akullnajat humbën globalisht 267 gigaton ujë çdo vit. Sipërfaqja e akullt e Antarktikut mbulon 8.3% dhe sipërfaqja e akullt e Grenlandës mbulon 1.2% të tokës së Tokës, krahasuar me 0.5% të tokës të mbuluar nga akullnajat, raporton abcnews.al
Çfarë mund të humbasim nëse akullnajat vazhdojnë të tërhiqen me këtë ritëm?
Shkencëtari i klimës Tamsin Edwards nga King’s College London dhe kolegët e saj kanë modeluar efektet e shkrirjes së akullnajave për shkak të rritjes së nivelit të detit. Kufizimi i ngrohjes në 1.5C deri në 2100 do të rezultojë në 13 cm (5.1 inç) të rritjes së nivelit të detit në total, krahasuar me 25 cm (9.8 inç) nëse vazhdon rritja e temperaturave me ritmin aktual.
Që nga periudha para-hispanike, njerëzit në Andet e Veriore kanë përdorur ligatinat si burim uji për të korrat dhe bagëtitë. Ligatinat janë gjithashtu një burim i rëndësishëm i karbonit pasi toka është e pasur me pleh. Deri më sot shumica e kësaj toke të pasur me karbon mbetet e paprekur pasi nxjerrja e plehut nuk është ende e përhapur .
“Por akullnajat që i furnizojnë ato janë shumë të vogla,” tha Davies. Reshjet e shiut këtu janë sezonale, kështu që ata janë të varur nga uji i shkrirë akullnajor.
“Në mjedise të thata, me lartësi të mëdha si Andet, e vetmja mënyrë për të ruajtur këto ligatina është falë akullnajave”.
Në renditjen e cenueshmërisë së Lutz, akullnajat e bregdetit të Paqësorit të Perusë renditen të katërtat në listën e PBB -së me 380 miliardë dollarë deri në vitin 2050 – 6.8 herë më shumë se sa ishte prodhuar në vitin 2000.
“Aty ku nuk ka reshje gjatë verës, lumenjtë mbështeten kryesisht në shkrirjen e akullnajave,” tha Dussaillant.
“Në një pjesë të Himalajeve dhe Andeve veriore, në muajt më të thatë kontributi i ujit nga akullnajat do të jetë 70-80%. Nëse në të ardhmen këto rajone nuk kanë akullnaja nuk do të ketë pothuajse ujë në lumenj.
“Kjo mund të jetë një fatkeqësi për 129 milionë fermerë të Himalajeve që varen nga ky ujë për të ujitur tokat e tyre. Para se lumenjtë të thahen, ata mund të rriten në madhësi si rezultat i shkrirjes së akullnajave.
Në pjesën perëndimore të Kanadasë, Europës qendrore dhe Amerikën e Jugut, pritet të ndodhë reduktimi i ujit brenda pak vitesh, sipas të njëjtit projeksion. Dhe në përgjithësi, sa më e madhe akullnaja aq më shumë kohë do të duhet për të arritur kufizimin e ujit.
Europa gjithashtu mbështetet në ujin e akullnajave, por mund të ketë nevojë të llogarisë humbjen e një pjese të asaj fuqie. Ujërat në pellgjet e Danubit dhe Rinit kontribuuan në PBB-në e parë dhe të dytë më të madhe në vitin 2000, sipas hulumtimit të Lutz, falë industrive bujqësore, prodhuese, hidroenergjetike dhe turistike që mbështeten në to.
Akullnajat që “ushqehen” në Indus do të arrijnë kulmin e pakësimit të ujit rreth vitit 2070. Ndryshueshmëria e madhe në këtë rajon është pjesërisht për shkak të ndryshimeve në reshje.
“Akullnajat e vogla po na japin një sinjal se ndryshimet janë rrugës,” tha Dussaillant.” Nëse temperaturat vazhdojnë të rriten, ato akullnaja do të shkrihen.”
Por si Dussaillant ashtu edhe Davies theksojnë se ekziston ende mundësia që të shmanget dëmi më i madh. Përmbushja e kritereve të Marrëveshjes së Parisit të përcaktuar nga IPCC për kufizimin e ngrohjes globale në 1.5 gradë Celsius do të ishte ” ndryshimi midis humbjes së të gjithë akullit ose ruajtjes së shumicës së akullit “, sipas Davies.
“Unë nuk mendoj se është tepër vonë.”
s.ba/abcnews.al
