Përktheu: Sonila Backa-abcnews.al
Depresioni i Madh ishte kriza më e madhe ekonomike në historinë e botës së industrializuar, që zgjati nga viti 1929 deri në vitin 1939. Filloi pas rënies së tregut të aksioneve në tetor 1929, i cili e futi Wall Street- in në një panik dhe “zhduku” miliona investitorë.
Gjatë disa viteve të ardhshme, shpenzimet e konsumatorit dhe investimet ranë, duke shkaktuar rënie të mprehtë të prodhimit industrial dhe punësimit pasi kompanitë pushuan punëtorët. Deri në vitin 1933, kur Depresioni i Madh arriti pikën e tij më të ulët, rreth 15 milionë amerikanë ishin të papunë dhe gati gjysma e bankave të vendit kishin dështuar.
Çfarë e shkaktoi Depresionin e Madh?
Gjatë gjithë viteve 1920, ekonomia e SHBA-së u rrit me shpejtësi dhe pasuria totale e vendit u dyfishua më shumë se midis viteve 1920 dhe 1929.
Tregu i aksioneve, i përqendruar në Bursën e Nju Jorkut në Wall Street në qytetin e Nju Jorkut , ishte skena e spekulimeve të pamatura, ku të gjithë nga milionerë te kuzhinierët dhe portierët investuan kursimet e tyre në aksione. Si rezultat, tregu i aksioneve pësoi një zgjerim të shpejtë, duke arritur kulmin e tij në gusht 1929.
Deri atëherë, prodhimi tashmë kishte rënë dhe papunësia ishte rritur. Për më tepër, pagat në atë kohë ishin të ulëta, borxhi i konsumatorit po shtohej, sektori bujqësor i ekonomisë ishte në vështirësi për shkak të thatësirës dhe rënies së çmimeve të ushqimeve dhe bankat kishin kredi të mëdha që nuk mund të likuidoheshin.
Ekonomia amerikane hyri në një recesion të butë gjatë verës së vitit 1929, pasi shpenzimet e konsumatorit u ngadalësuan dhe mallrat e pashitura filluan të grumbulloheshin, gjë që ngadalësoi prodhimin në fabrikë.
Megjithatë, çmimet e aksioneve vazhduan të rriteshin dhe deri në vjeshtën e atij viti kishin arritur nivele stratosferike që nuk mund të justifikoheshin nga fitimet e të ardhmes, raporton abcnews.al.
Rrëzimi i bursës në vitin 1929
Më 24 tetor 1929, ndërsa investitorët filluan të shisnin masivisht aksione me çmim të lartë, më në fund ndodhi rrëzimi i tregut të aksioneve për të cilin disa kishin frikë. Një rekord prej 12.9 milionë aksionesh u tregtuan atë ditë, e njohur si “E Enjtja e Zezë”.
Pesë ditë më vonë, më 29 tetor ose “E Marta e Zezë”, rreth 16 milionë aksione u tregtuan pasi një valë tjetër paniku përfshiu Wall Street. Miliona aksione rezultuan të pavlefshme dhe ata investitorë që kishin blerë aksione “në marzh” (me paratë e huazuara) u fshinë plotësisht. Ndërsa besimi i konsumatorit u zhduk në vazhdën e rënies së tregut të aksioneve, rënia e shpenzimeve dhe e investimeve bëri që fabrikat dhe bizneset e tjera të ngadalësojnë prodhimin dhe të fillojnë të pushojnë punëtorët e tyre.
Për ata që patën fatin të mos humbisnin punën, pagat u ulën dhe fuqia blerëse u ul.
Shumë amerikanë të detyruar të blinin me kredi u zhytën në borxhe. Aderimi global ndaj standardit të arit , i cili iu bashkua vendeve në mbarë botën në shkëmbimin e valutës fikse, ndihmoi në përhapjen e problemeve ekonomike nga Shtetet e Bashkuara në të gjithë botën, veçanërisht në Evropë.
Banka Runs dhe Administrata Hoover
Pavarësisht garancive nga Presidenti Herbert Hoover dhe liderë të tjerë se kriza do të vazhdonte rrjedhën e saj, gjërat vazhduan të përkeqësoheshin gjatë tre viteve të ardhshme. Deri në vitin 1930, 4 milionë amerikanë ishin të papunë; ky numër ishte rritur në 6 milionë në vitin 1931.
Ndërkohë, prodhimi industrial në vend kishte rënë përgjysmë. Fermerët u detyruan t’i linin të ushqimet të kalbeshin në fusha, ndërsa njerëzit gjetkë vuanin nga uria. Në vitin 1930, thatësirat e mëdha në rrafshinat jugore sollën erëra të forta dhe pluhur nga Teksasi në Nebraska, duke vrarë njerëz, bagëti dhe shkatërruar të korra.
“Dust Bowl ” frymëzoi një migrim masiv të njerëzve nga toka bujqësore në qytete në kërkim të punës.
Në vjeshtën e vitit 1930, filloi e para nga katër valët e panikut të bankave, pasi një numër i madh investitorësh humbën besimin në aftësitë e bankave të tyre dhe kërkuan paratë, duke i detyruar bankat të likuidonin kreditë.
Përballë kësaj situate të rëndë, administrata e Hoover u përpoq të mbështeste bankat dhe institucionet e tjera në dështim me kredi qeveritare; ideja ishte që bankat nga ana e tyre të jepnin kredi për bizneset, të cilat do të ishin në gjendje të punësonin përsëri punonjësit e tyre.
U zgjodh Roosevelt
Hoover, një republikan i cili më parë kishte shërbyer si sekretar i tregtisë i SHBA-së, besonte se qeveria nuk duhet të ndërhynte drejtpërdrejt në ekonomi dhe se ajo nuk kishte përgjegjësinë për të krijuar vende pune.
Megjithatë, në vitin 1932, me vendin të zhytur në Depresionin e Madh dhe rreth 15 milionë njerëz të papunë, demokrati Franklin D. Roosevelt fitoi një shumicë dërrmuese në zgjedhjet presidenciale. Deri në Ditën e Inaugurimit (4 Mars 1933), çdo shtet i SHBA-së kishte urdhëruar mbylljen e të gjitha bankave të mbetura në fund të valës së katërt dhe Thesari i SHBA-së nuk kishte para të mjaftueshme për të paguar të gjithë punonjësit e qeverisë, raporton abcnews.al.
Roosevelt ndërmori veprime të menjëhershme për të adresuar problemet ekonomike të vendit, duke shpallur fillimisht “pushimet bankare” katër-ditë gjatë së cilës të gjitha bankat do të mbylleshin në mënyrë që Kongresi të miratonte legjislacionin e reformës dhe të rihapte sërish bankat.
Gjatë 100 ditëve të para të Ruzveltit në detyrë, administrata e tij miratoi legjislacionin që synonte të stabilizonte prodhimin industrial dhe bujqësor, të krijonte vende pune dhe të stimulonte rimëkëmbjen.
Përveç kësaj, Roosevelt u përpoq të reformonte sistemin financiar, duke krijuar Korporatën Federale të Sigurimit të Depozitave ( FDIC ) për të mbrojtur llogaritë e depozituesve dhe Komisionin e Letrave me Vlerë dhe Shkëmbime (SEC) për të rregulluar tregun e aksioneve dhe për të parandaluar abuzimet e llojit që çuan në konflikte gjatë 1929.
Marrëveshja e Re: Një rrugë drejt rimëkëmbjes
Ndër programet dhe institucionet e New Deal që ndihmuan në rimëkëmbjen nga Depresioni i Madh ishte Autoriteti i Luginës së Tennessee (TVA), i cili ndërtoi diga dhe projekte hidroelektrike për të kontrolluar përmbytjet dhe për të siguruar energji elektrike për rajonin e varfër të Luginës së Tennessee, dhe Progresi i Punës. Administrata (WPA) , një program pune që punësoi 8.5 milionë njerëz nga 1935 deri në 1943.
Kur filloi Depresioni i Madh, Shtetet e Bashkuara ishin i vetmi vend i industrializuar në botë pa ndonjë formë të sigurimit të papunësisë ose sigurimit social. Në vitin 1935, Kongresi miratoi Aktin e Sigurimeve Shoqërore. Pas shfaqjes së shenjave të hershme të rimëkëmbjes duke filluar në pranverën e vitit 1933, ekonomia vazhdoi të përmirësohej gjatë tre viteve të ardhshme, gjatë të cilave PBB-ja u rrit me një normë mesatare prej 9 përqind në vit.
Një recesion i mprehtë goditi vendin në vitin 1937, i shkaktuar pjesërisht nga vendimi i Rezervës Federale për të rritur kërkesat e saj për para në rezervë. Megjithëse ekonomia filloi të përmirësohej përsëri në 1938, kjo tkurrje e dytë e rëndë përmbysi shumë nga fitimet në prodhim dhe punësim dhe zgjati efektet e Depresionit të Madh deri në fund të dekadës.
Vështirësitë e epokës së depresionit kishin nxitur rritjen e lëvizjeve politike ekstremiste në vende të ndryshme europiane, veçanërisht atë të regjimit nazist të Adolf Hitlerit në Gjermani.
Agresioni gjerman çoi në shpërthimin e luftës në Europë në vitin 1939 dhe WPA e ktheu vëmendjen e saj në forcimin e infrastrukturës ushtarake të Shteteve të Bashkuara, edhe pse vendi ruante neutralitetin e tij, raporton abcnews.al.
Afrikano-amerikanët në Depresionin e Madh
Një e pesta e të gjithë amerikanëve që morën ndihmë federale gjatë Depresionit të Madh ishin me ngjyrë, shumica në zonat rurale. Por puna në fermë dhe në shtëpi, dy sektorë kryesorë në të cilët punësoheshin punëtorët me ngjyrë, nuk u përfshinë në Aktin e Sigurimeve Shoqërore të vitit 1935. Në këtë mënyrë, punëdhënësit privatë thjesht mund t’i paguajnë ata më pak pa pasoja ligjore.
Dhe ato programe ndihmash për të cilat zezakët kishin të drejtë në letër ishin të mbushura me diskriminim në praktikë pasi të gjitha programet e ndihmës administroheshin në nivel lokal.
Pavarësisht këtyre pengesave, kabineti i Roosevelt, i udhëhequr nga Mary McLeod Bethune , siguroi që pothuajse çdo agjenci e Neë Deal kishte një këshilltar me ngjyrë. Numri i afrikano-amerikanëve që punonin në qeveri u trefishua, raporton abcnews.al.
Gratë në Depresionin e Madh
Kishte një grup amerikanësh që në fakt arritën të gjenin punë gjatë Depresionit të Madh: Gratë. Nga viti 1930 deri në vitin 1940, numri i grave të punësuara në Shtetet e Bashkuara u rrit 24 për qind nga 10.5 milionë në 13 milionë.
Rënia prej 22 përqind në normat e martesave midis 1929 dhe 1939 krijoi gjithashtu një rritje të grave beqare në kërkim të punës. Gratë gjatë Depresionit të Madh kishin një avokate të fortë Eleanor Roosevelt, e cila loboi burrin e saj për më shumë gra në detyrë – si Sekretarja e Punës Frances Perkins , gruaja e parë që kishte një pozicion në kabinet.
Punët e grave paguheshin më pak, por ishin më të qëndrueshme gjatë krizës: infermieria, mësimdhënia dhe punët shtëpiake. Ata u zëvendësuan nga një rritje në rolet e sekretarit në qeverinë e FDR-së që po zgjerohej me shpejtësi.
Gratë e martuara u përballën me një pengesë shtesë: Deri në vitin 1940, 26 shtete kishin vendosur kufizime, pasi mendohej që gratë që punonin u hiqnin të drejtën burrave të aftë.
Pas përfundimi të Depresionit të Madh filloi Lufta e Dytë Botërore
Me vendimin e Roosevelt për të mbështetur Britaninë dhe Francën në luftën kundër Gjermanisë dhe Fuqive të tjera të Boshtit, ata filluan të hapnin më shumë vende të reja pune. Sulmi japonez në Pearl Harbor në dhjetor 1941 çoi në hyrjen e Amerikës në Luftën e Dytë Botërore dhe fabrikat e vendit u kthyen në modalitetin e plotë të prodhimit.
Ky prodhim industrial në rritje, si dhe rekrutimi i përhapur që filloi në vitin 1942, e uli shkallën e papunësisë nën nivelin e saj para Depresionit. Depresioni i Madh kishte përfunduar më në fund dhe Shtetet e Bashkuara e kthyen vëmendjen e tyre në konfliktin global të Luftës së Dytë Botërore.
/abcnews.al
