Rrëfimi i artistit Gëzim Hajdari: “Për momentin, nuk ka vend për mua në Shqipëri. Kjo është arsyeja pse unë do të vazhdoj të luftoj për çlirimin përfundimtar të Shqipërisë, që të realizohet ëndrra e Etërve tanë të vërtetë, Themelues të Rilindjes Shqiptare, ajo ëndërr që u shkatërrua gati njëqind vjet më pare, me një grusht shteti të maskuar nga ‘errësira’, për të rikthyer në pushtet agjentët e tyre”.
Hajdari, na trego pak për veten, origjinën, familjen?
Unë kam lindur në vitin 1957, në Darsìa. (Lushnje), në Shqipëri, në një familje ish-pronarësh dhe tregtarësh, pasuritë e të cilëve u konfiskuan gjatë diktaturës komuniste të Enver Hoxhës. Në vitin 1930, familja ime zotëronte dy dyqane në qendër të qytetit të Lushnjës, një makinë, qindra hektarë tokë, pyje dhe bagëti. Babai im u bashkua me rezistencën partizane, kur ishte gjashtëmbëdhjetë vjeç.
Pas Luftës, studioi në Tiranë si topograf – kontabilist. Punoi për disa vite në zyrën e Gjendjes Civile në Lushnje, qytet ku lindi edhe nëna ime. Nuria, është një grua e thjeshtë dhe bujare. U rrit me murgesha italiane, të cilat kishin një manastir pranë shtëpisë së saj. Prindërit e tij punonin si fermerë. Unë jam shumë i lidhur me Nurien, e cila është gjithmonë e pranishëm në punën time.
Kur gjyshi im, Veli Hajdari u shpall kulak, drejtuesit e Partisë Komuniste, vendosën të shkarkonin babanë tim. Shtëpia e gjyshit tim frekuentohej nga dervishët, anëtarë të vëllazërisë mistike të Bektashianëve, pjesë e së cilës ishte edhe familja ime. Babai im, punoi gjatë gjithë jetës si bari lopësh, në Kooperativën Bujqësore komuniste, duke marrë në fund të muajit nga shteti, paratë që i mjaftonin për të blerë bukën e përditshme.
Çdo mëngjes, kur shkonte në ara, në thes, së bashku me darkën, Nuria i vinte një roman që ta lexonte. Ai ishte një lexues i shkëlqyer, i donte klasikët rusë, francezë dhe anglezë. Netët e dimrit, na tregonte sagat që kishte lexuar ditën. Rreth oxhakut, në heshtje, ne fëmijët dëgjonim të magjepsur.
Shpesh, na prekte rrëfimi i tij, në dritën e zbehtë të qiririt duke na lotuar sytë. Rrëfimi më prekës ishte historia e Ana Kareninës. Një herë nëna ime, duke fshirë fytyrën, i tha: “Mjaft Riza me këto romane, fëmijët u prekën”. Por ai nuk pushoi kurrë së rrëfyeri, atë që lexonte gjatë ditës, duke u kujdesur për qetë. Çdo mbrëmje, uleshim rreth oxhakut, duke pritur me padurim të dëgjonim një sagë të re.
Pjesa tjetër e jetës sime, i përket luftërave për liri dhe demokraci në vendin tim, denoncimeve kundër krimeve të diktaturës komuniste të Enver Hoxhës dhe kundër abuzimeve e spekulimeve të regjimeve të reja të maskuara, zhgënjimeve, kërcënimeve me vdekje, arratisjeve, internimeve, dënimeve, heshtja nga mafia politike dhe kulturore e Tiranës; më shumë se dymbëdhjetë vjet, zanate të ndryshme si punëtor për të mbijetuar, si në shtëpi ashtu edhe në Perëndim, studime të pafundme, udhëtime në Afrikë, Azi dhe hemisferën jugore, duke dëshmuar realitete të ndryshme dhe të harruara, shpesh duke rrezikuar edhe jetën time.
Keni filluar të kompozoni poezi në moshë shumë të re, si lindi ky pasion?
Fillova të shkruaj në vitin e parë të shkollës së mesme, në moshën njëmbëdhjetë apo dymbëdhjetëvjeçare. Personi që më bëri të dashurohesha me poezinë, ishte gjyshi im nga babai dhe më pas babai im, i cili na recitonte ne fëmijëve, para gjumit, këngët epike kushtuar luftëtarëve legjendar si “Muji dhe Halili”, “Gjergj Elez Alia” dhe “Ajkuna vajton djalin e saj Homerin”. Ndërsa kënga popullore, më bëri të dashurohesha me xhaxhain e nënës sime, Selimin.
Kur isha në shkollën e mesme në qytetin e Lushnjës, flija shpesh me gjyshërit nga nëna. Kjo ishte kur moti ishte i keq dhe nuk mund të kthehesha në fshat. Në atë kohë preferoja ta kaloja natën me gjyshërit e mi të moshuar. Gjyshi më donte shumë, i tha mamasë se i ngjaj. Vëllai i tij, Selimi, e kishte bërë nizamin, (siç quheshin turqisht ushtarët shqiptarë që luftonin në emër të Portës së lartë të Stambollit), gjatë sundimit të osmanëve në Ballkan.
Ai kishte luftuar në Iran dhe Irak për disa vite. Duke mos u martuar, ai jetoi pjesën tjetër të jetës me kujtimet e viteve të nizamit. Çdo person që takonte, i tregonte për jetën e tyre si ushtar, në shkretëtirat e largëta. Historitë e tij më magjepsën shumë. Shpesh Selimi, pasi më kishte treguar për udhëtimet e gjata nëpër shkretëtira, për stërvitjet e sforcuara, për betejat e egra me armiqtë e Perandorisë Osmane, për vdekjen e shokëve të tij ushtarë, filloi të këndonte me një zë të bukur, këngët që tregoi për të gjitha këto.
Gjithmonë e kam mbajtur me vete dashurinë e këngëve të nizamëve. Derisa një ditë vendosa ta përkthej në italisht këtë trashëgimi të paçmuar të popullit shqiptar. Vëllimi “I canti dei nizam”, “Këngët e nizamit”, u botua në vitin 2012, nga “BESA EDITRICE”.
Cilët kanë qenë autorët e parë që keni lexuar dhe cilët kanë lënë gjurmë tek ju?
Veprat e autorëve që kam lexuar gjatë frekuentimit të viteve të mesme dhe të para të Gjimnazit janë: “Le Quartine” nga Omar Khajam; “The Gulistan” nga Sadi Shiraz; “Anna Karenina” e Tolstoit, tregimet e ÇEHOVIT; tekstet e Pushkinit, Sergej Yesenin dhe Edurad Bagriçkij, “Djalli” i Lermontovit, “Gjethet e Barit” të Ëalt Ëihman, “Lagjet e botës”, nga Janis Ricos, “Dekameron”, i Boccacio, “Lucretius”, De Rerum Natura; “Ferri” nga Dante Aligeri; Galsëorthy “The Forsyte Saga”; tregime të shkurtra nga shkrimtari indian, Krishan Chander; “Kuq e Zi”, nga Stendal dhe poezitë e Heinrich Haine. Këta autorë të mëdhenj, të përkthyer me mjeshtëri në shqip, kanë shënuar përgjithmonë fatin tim si poet.
Si e keni përjetuar marrëdhënien me pasionin tuaj, poezinë, në vitet e regjimit komunist?
Vitet e regjimit komunist shqiptar të Enver Hoxhës, do të mbeten gjithmonë mister për mua, por edhe për shqiptarët. Askush nga ne nuk e dinte se çfarë po ndodhte në zemër të pushtetit komunist, për të mos përmendur, kampet e internimit dhe burgjet. Asgjë nuk doli jashtë mureve të kufijve të diktaturës së proletariatit. Dhe ndoshta asgjë nuk do të dihet, duke qenë se gjysma tjetër e së vërtetës historike, fshihet në arkivat sekrete, tashmë të “pastruar” nga regjimet postkomuniste të Tiranës.
Pra, një poet si unë jetonte mes pasionit për poezinë dhe terrorit. Kur lufta e klasave u përshkallëzua, familja ime u etiketua “armike e Partisë Komuniste”, por kur lufta e klasave përjetoi një periudhë “pause” ne arritëm të jetonim pak më të qetë.
Unë jam dëshmitar i gjallë i shumë arrestimeve: “Në emër të popullit, ju jeni i arrestuar”, nga Sigurimi i Shtetit, Policia Sekrete Politike e regjimit. Pas çdo shtetasi të arrestuar, njerëzit pëshpëritnin: “Kush e di se kujt do t’i vij nesër radha”! Dikush mund të përfundonte edhe pas hekurave për, një “fjalë”, për një “metaforë” ose për një “ëndërr”.
Kam pasur shok klase në gjimnaz, Jozef Radin, djalin e intelektualit Lazër Radi, ish-politikan i përndjekur politik, i cili banonte në kampin e internimit të Savërit të Lushnjes. Herë pas here, para gjimnazit tim, kalonin vagonë ushtarake të ngarkuara me burra, gra e fëmijë të dëbuar. Ata erdhën nga të gjitha anët e vendit, për të kaluar pjesën tjetër të jetës në kampet e përqendrimit të qytetit tim. Ndërsa fugonët me xhamat e bllokuar nga hekurat, mbanin të burgosur politikë.
Ishte leximi i klasikëve që më “shpëtuan” dhe, në të njëjtën kohë, më zbutën vetëdijen si poet, në kohët e errëta të historisë shqiptare. Ndërsa peizazhi djerrë dhe mistik, i krahinës sime kodrinore të Darsisë më dha pak ngushëllim, në rininë time.
Kur vendosët të largoheni nga Shqipëria dhe cilat ishin arsyet që ju çuan në këtë zgjedhje?
Në dimrin e vitit 1991, isha një nga themeluesit e degëve të Partisë Demokratike dhe Partisë Republikane të qytetit të Lushnjës, parti opozitare dhe u zgjodha sekretar dege për republikanët në qytetin e sipërpërmendur. Unë jam bashkëthemelues i së përjavshmes opozitare “Ora e Fjalës”. Më vonë, në zgjedhjet e përgjithshme të vitit 1992, dola kandidat për deputet në listat e Partisë Republikane, por nuk u zgjodha deputet.
Gjatë aktivitetit tim intensiv si politikan dhe gazetar opozitar, kam denoncuar publikisht dhe në mënyrë të përsëritur krimet, abuzimet, korrupsionin ekonomik e kulturor, si dhe spekulimet e nomenklaturës së vjetër të regjimit të Enver Hoxhës dhe të fazës më të fundit postkomuniste. Gjithashtu, për këto arsye, pas kërcënimeve të përsëritura, u detyrova, në prill të vitit 1992, të ikja nga vendi im.
Në fund të fundit, unë e kuptove se i ashtuquajturi ndryshim demokratik shqiptar, nuk ishte gjë tjetër veçse një lojë e pistë e vendosur tashmë në tavolinë. Nomenklatura e vjetër komuniste e Enver Hoxhës, me ndihmën e “forcave të errëta” nga përtej oqeanit, ka marrë sërish në zotërim fuqinë politike, ekonomike dhe kulturore të vendit të shqiponjave.
Të ashtuquajturit ish-politikanë të përndjekur gjatë komunizmit, në vend që të themelonin partinë e tyre, për t’i hapur rrugën një ndryshimi rrënjësor në administratë, shoqëri dhe shtet, preferuan të ndajnë pushtetin dhe plaçkitjen, me xhelatët e tyre. Kështu u vra përfundimisht ëndrra për lirinë, demokracinë e vërtetë dhe sovranitetin e Shqipërisë.
Si kanë qenë vitet e para si emigrant?
Vitet e para në Itali, ishin shumë të vështira. Unë isha tridhjetë e pesë vjeç dhe duhej të filloja nga e para. Nuk kisha asnjë cent në xhep, para se të largohesha nga Durrësi, i kisha në xhep paratë e biletës me një drejtim. Kisha humbur gjithçka. I rrahur.
Për të mbijetuar, më duhej të punoja si pastruese stallash, xheniere, punëtore, asistentë printeri. Dhe ndërkohë, isha duke ndjekur një tjetër fakultet për Letërsinë Moderne në Universitetin Sapienza të Romës, duke paguar të gjitha tarifat e universitetit, si dhe qiranë e shtëpisë dhe ushqimin.
Ishte fillimi i viteve ’90-të. Shqipëria në atë kohë identifikohej me prostitutat, vrasësit, hajdutët, përdhunuesit. Një poet si unë, duhet të jetë tre herë më i mirë se kolegët e tij italianë dhe ata që kanë ardhur nga vende të tjera. Pyetjet provokuese për mua, si njeri i kulturës dhe qytetar shqiptar, ishin rend i ditës. Gjithashtu më duhej të shkruaja në shqip dhe italisht, pasi nuk kisha lexues shqiptarë.
Përmbledhjet e para poetike, i botova nga xhepi im. Nuk njihja asnjë botues italian. U deshën para dhe kohë për të shkuar dhe kontaktuar me botuesit në qytetet e mëdha. Punoja nga mëngjesi e kthehesha në mbrëmje dhe nuk mund të bëja asgjë. Është rasti për të treguar një fakt të trishtë, që më ka ndodhur në muajt e parë në Itali. Në atë kohë, bëja punë të çuditshme si punëtor, punëdhënësit herë më paguanin, herë jo.
Në muajt e parë gjeta strehë te disa bashkatdhetarë të mi. Shtëpia ku ata jetonin, u ishte ofruar nga Bashkia, kështu që ata nuk paguanin qira. Këta zotërinj më pritën në fillim, pastaj një ditë më nxorën nga shtëpia. I kërkova të qëndroja edhe disa javë që të gjeja një punë që, të më lejonte të merrja me qira një dhomë, por asgjë…! Mbaj mend që trokisja nëpër qytet shtëpi më shtëpi, duke kërkuar punë, por njerëzit sapo dëgjuan fjalën “shqiptar”, mbyllën derën, duke më thënë: “Ik, ju jeni hajdutë dhe kriminelë”!
Ndoshta kishin të drejtë, në fillim të viteve ’90-të, shqiptarët pushtuan faqet e para të lajmeve të krimit, në gazetat dhe mediat italiane. Derisa një ditë, gjeta punë si punëtor në një kompani të vogël ndërtimi. Më në fund arrita të gjej strehim në një gërmadhë që, nuk ishte banuar për gjysmë shekulli, ku qiraja ishte e ulët.
Pse zgjodhët të jetoni në Itali?
Zgjodha Italinë, sepse popujt tanë kanë ndarë të njëjtin fat gjatë historisë. Italia ka qenë gjithmonë porta e madhe që lidhi Shqipërinë me pjesën tjetër të Evropës. Dhe pastaj gjuha dhe kultura italiane, kanë qenë gjithmonë shumë të njohura. Nuk duhet harruar se, letërsia shqipe ka lindur në latinisht.
Cilat ishin atëherë marrëdhëniet që kishte me klasën intelektuale italiane dhe si ishte pritja?
Vitet e para për mua, ishin vite të përpjekjeve të mëdha, vuajtjeve dhe ankthit të madh ekzistencial. Nuk kishte kohë për të qenë “intelektual”. Intelektualë në Itali dhe jashtë saj, ishin poetët dhe shkrimtarët e realizmit socialist nga Tirana, të cilët së bashku me kolegët e tyre, të përndjekur deri dje gjatë regjimit komunist, u emëruan atashe kulturor, ambasadorë, drejtorë të Fondacionit Soros, ose u “strehuan” në Shtëpitë Botuese në vende të ndryshme të Evropës. Ata pak poetë si unë që, denoncuan publikisht abuzimet, korrupsionin dhe trafiqet mes mafias dhe pushtetarëve, u etiketuan si “armiq të Shqipërisë”.
Për mua ishte të luftoja ditë e natë për të mbijetuar dhe ekzistuar në realitetin social dhe në kontekstin e ri kulturor. Më duhej gjithashtu ta mësoja gjuhën vetë dhe të lexoja shumë. Kam fjetur shumë pak. Unë refuzova një subvencion që më ofroi Komuna e Frosinones në fillim. Vendosa ta fitoj bukën e përditshme, me duart e mia dhe me djersën e ballit.
Në vitin 1993, një vit pas mbërritjes sime në Itali, botova përmbledhjen e parë dygjuhëshe, “Ombra di cane” (“Hije qeni”) me një botues të vogël, “Dismisuratesti”. Libri u prit shumë mirë nga lexuesit dhe kritikët. Më pas, vijuan “Erbamara” (“Bari hidhët”) dhe “Antologjia e shiut”.
Vetëm në vitet 1995-‘96, me botimin e “Sassi controvento” (“Gurë kundër erës”) dhe fitimin e çmimit të parë për poezi Ekstra, në Rimini, fillova të kem kontakte të shpeshta me botën e letërsisë. Ndërsa një vit më vonë, fitova çmimin “Eugenio Montale” me koleksionin “Corpo presente” (“Trup i pranishëm”).
Në vitin 2001, qyteti i Frosinone, më dha titullin “Qytetar Nderi”, për merita letrare. Meqë ra fjala, është me vend të falënderoj disa nga miqtë e mi intelektualë, si: Ciociarian si Amedeo Di Sora, Biagio Cacciola, Luciano Renna dhe Riccardo Mastrangeli, të cilët ishin pranë meje dhe me një ndihmë të madhe morale, në vitet e para të mërgimit tim Kiociarian.
Edhe pse në poezitë tuaja, perceptohet një zhgënjim i madh, Shqipëria është gjithmonë shumë e pranishme. Cilat janë marrëdhëniet që ka sot me Shqipërinë dhe me shqiptarët?
Mund të them se puna ime është një “enciklopedi” që përfshin aspekte të ndryshme të jetës, të ekzistencës, të misterit njerëzor dhe më gjerë. Rrugëtimi im njerëzor e letrar, i gjerë dhe kompleks, përshkon vende popuj, gjuhë, tradita, gjuhë, tradita, mite, legjenda, histori, gëzime, dhimbje, eros dhe thanatos.
Marrëdhënia ime me Shqipërinë dhe shqiptarët, zbret në kontakt me vendlindjen time, Darsìa dhe gjuhën amtare, të cilën fatkeqësisht sot një pjesë e kolegëve të mi po e masakrojnë në mënyrë çnjerëzore, sikur të mos mjaftonte një gjysmë shekulli terror, lufta e klasave, dënime, vrasje, kampe internimi, vjedhje pronash, bankë qendrore, pasuri të vendit, korrupsion, katastrofë mjedisore, trafik droge, shkelje urbanistike, shkatërrim të ekonomisë, administratës, gjendjes kulturore dhe shpirtërore.
Në poezinë tuaj perceptohet një universalitet i madh, kjo karakteristikë është e vështirë të gjendet tek të rinjtë bashkëkohorë, si e shihni rritjen eksponenciale të poetëve të bërë në Shqipëri?
Është herët të flitet për poezinë shqipe të të rinjve. Pas rënies së regjimit komunist të Enver Hoxhës, si në të gjitha fushat e jetës së përditshme, një farë konfuzioni mbretëron edhe në poezinë e brezit të ri. Do të duhen dekada për të kuptuar emrat e vërtetë dhe vlerat e vërteta poetike që do të jenë në gjendje t’i rezistojnë kohës dhe do të jenë pjesë e trashëgimisë letrare të kombit, si pjesë integrale e kujtesës kulturore të Evropës. Por mund të them se poezia femërore e brezit të ri, është më e mirë se ajo mashkullore.
Cili është “realizmi socialist” të cilit i referoheni shpesh?
I ashtuquajturi “realizëm socialist”, pra manifesti i artit partiak, është një metodë artistike dhe kulturore e lindur në Bashkimin Sovjetik në vitet 1930. Sipas këtij “kanuni”, vepra artistike duhej të kishte formë realiste dhe përmbajtje socialiste. Në Shqipëri, izolimi total nga pjesa tjetër e botës dhe mungesa e kontaktit me përvojat historike të avangardës letrare evropiane, e bënë marksizmin të vetmin parim estetik të poezisë dhe artit. E gjithë kjo, ndoqi diktatet dhe linjat e politikës kulturore të teorizuar nga doktrina marksiste-leniniste, e helmuar nga ideologjia dhe e marrë si model për një letërsi kombëtare dhe popullore, për vendet e Lindjes, e cila, në kundërshtim me idenë Gethean, i referohej një letërsie universale.
Për diktatorin Enver Hoxha, shkrimtari ishte thjesht një instrument në duart e Partisë për edukimin komunist të popullit, krahu i djathtë i pushtetit: për këtë arsye thuhej se: në Shqipëri, letërsia lindi në vitin 1941, me themelimin e Partisë Komuniste. Në fakt, ata që kundërshtonin këtë metodë, pushkatoheshin, burgoseshin dhe dërgoheshin në punë të detyruar për gjithë jetën. Gjatë regjimit komunist të Enver Hoxhës në Shqipëri, në burgje të ndryshme, u pushkatuan dhe vdiqën 148 intelektualë, artistë, shkrimtarë, poetë, politikanë, filozofë, juristë, përkthyes dhe profesorë të latinishtes e greqishtes. Poeti i fundit, i varur në trekëmbësh, ishte Havzi Nela, në vitin 1988. Terrori ishte një sistem, parimi mbi të cilin bazohej diktatura komuniste.
Ju konsideroheni si “poet mërgimtar”, e gjeni veten në këtë përkufizim?
Të jesh poet emigrant, nuk është një kufizim, por një formë globalizimi, na mëson komparatisti dhe shkrimtari i madh Armando Gnisci. Do të thotë t’i përkasim avangardës trans kulturore të Letërsisë Italiane dhe asaj botërore. Poeti mërgimtar i mëson të gjithëve, të jenë emigrantë, mërgimtarë dhe udhëtarë në një “qytetërim mestizo” në një botë që kreolizohet, për të ndarë së bashku fatet dhe të ardhmen. E ardhmja e gjuhës dhe e letërsisë italiane do t’u takojë pikërisht të rinjve mestizo, udhëtarësh, mërgimtarë e mërgimtarë, të cilët do t’i japin dinjitet gjuhës italiane, duke i rikthyer metaforat e saj një fije të vërtete dhe gjallëri gjuhës së saj të fjetur, të lodhur e të tredhur.
Si e përjetoni raportin mes gjuhës amtare dhe asaj të birësimit?
Unë shkruaj në të dyja gjuhët në të njëjtën kohë, kështu që jam një poet “poligam”. E torturoj veten shqip dhe shkruaj italisht dhe anasjelltas.
Sot jetojmë në epokën e migrimeve masive, çfarë mendoni për këtë fenomen?
Udhëtimi dhe migrimi janë pjesë e ADN-së së ekzistencës njerëzore. Në të vërtetë, historia njerëzore është bërë nga udhëtarët. Megjithatë, e gjithë kjo nuk ka të bëjë fare me migrimin masiv të sotëm. Ky fenomen dramatik në mijëvjeçarin e tretë, është pasojë e politikave kriminale të politikanëve dhe pushtetarëve tanë të korruptuar, lakmitarë dhe luftënxitës, të cilët ia kanë shitur veten “forcave të errëta” që përfitojnë duke shkatërruar vende, ekonomi, tradita, gjuhë, kultura, shtete dhe shpresat për të ardhmen e njerëzimit. Qëllimi i keq është që kaosi, korrupsioni, zhgënjimi, luftërat e përhershme dhe gjaku i pafajshëm mes njerëzve, të mbretërojnë në Evropë dhe në pjesën tjetër të botës. Ata që denoncojnë këtë situate, etiketohen si armiq dhe anti-evropianë.
Keni menduar ndonjëherë të ktheheni në Shqipëri?
Fatkeqësisht Shqipëria ime nuk ekziston më, ajo vetëm ka ndryshuar duart. Që nga lindja e komunizmit e deri më sot, Shqipëria në thelb, nuk ka qenë kurrë e shqiptarëve pasi, pas ideologjisë komuniste dhe qeverive postkomuniste, qëndron dizajni politik i “forcave të errëta”, të cilat ata nuk i kanë pasur kurrë dhe vazhdojnë të mos kenë interes në Shqipëri, duke qenë e lirë dhe sovrane. Nga ana tjetër, mënyra e tyre e të vepruarit, pasqyron plotësisht metodën e lashtë të “shkopit dhe karotës”. Më lejoni të shpjegoj: karota përbëhet nga para, pushtet, poste dhe zyra ministrore – qeveritare, bursa, punë për veten ose në familje, çmime letrare, nderime, shtetësi nderi etj. Shkurtimisht, karota është çmimi i nënshtrimit që pothuajse të gjithë politikanët dhe pseudo intelektualët, si dhe njerëzit e kulturës dhe akademikët, e kanë pranuar me kënaqësi. Nga ana tjetër, shkopi është trajtimi i rezervuar për burrat e vërtetë dhe intelektualët e lirë, të cilët, as nuk janë nënshtruar dhe as nuk janë kompromentuar, me fuqinë djallëzore që lëviz fijet e kukullave.
Për momentin, nuk ka vend për mua në Shqipëri. Kjo është arsyeja pse unë do të vazhdoj të luftoj për çlirimin përfundimtar të Shqipërisë, që të realizohet ëndrra e Etërve tanë të vërtetë, Themelues të Rilindjes Shqiptare, ajo ëndërr që u shkatërrua gati njëqind vjet më pare, me një grusht shteti të maskuar nga “errësira”, për të rikthyer në pushtet agjentët e tyre.
Kohë më parë, Shqipëria humbi aktorin e fundit më të madh Bujar Lako, e njihni njëri-tjetrin? Nëse po, cili është kujtimi i tij?
Nuk e kam njohur personalisht Bujar Lakon , i cili ishte aktor i lindur. Fatkeqësisht, aktorë si ai, përmendin vetëm një gjeni si Kadri Roshi, i cili ka lindur, jetuar dhe punuar nën regjimin komunist, ka qenë viktima e fatit të tyre: ata nuk kanë pasur mundësinë të konkurrojnë me botën e lirë. Por tashmë fakti që ai u shpëtua gjatë terrorit të kuq, ishte roli më i bukur që ai luajti në kinemanë mizore të jetës.
Gratë. Si i perceptoni ato dhe si e përjetoni universin femëror?
Për të shkruar nuk mjaftojnë vetëm përvoja, përjetimi i brendshëm, angazhimi, leximet, udhëtimet, përpjekjet, gëzimet e përditshme, poetit i duhen edhe femra lexuese. Sa më shumë femra “josh” një poet, aq më shumë vlerë merr poezia e tij. Vlera e poezisë së një poeti matet pikërisht nga numri i lexuesve femra që josh. Njohësi i vërtetë i poezisë nuk është kritiku, studiuesi apo akademiku, por gruaja. Vetëm lexuesja femër është në gjendje të vlerësojë nëse, një poezi ia vlen apo jo. Kështu që unë e përjetoj universin femëror, si poete por edhe si lexuese e poezisë së tyre…!
Si dhe ku e sheh të ardhmen Gëzim Hajdari? Dhe poezia?
E ardhmja? Shpresoj se po, dhe nëse e kemi, do të jetë poezia që fiton paqen, shpëton njerëzimin dhe ruan kujtesën, dhe jo luftërat e pista të Perëndimit./Memorie.al
