Ka një skenë të veçantë në filmin “Oppenheimer” në të cilën Luis Alvarez, një fizikant në Universitetin e Kalifornisë, Berkeley, lexon një gazetë duke prerë flokët e tij. Papritur, ai nxiton në rrugë për të gjetur kolegun e tij, fizikanin teorik Robert Oppenheimer.
“Oops! Oops!” bërtet ai. “Ata ia dolën. Ata ndanë bërthamën e uraniumit”.
Kjo skenë i referohet dy kimistëve gjermanë, Otto Hahn dhe Fritz Strassmann, të cilët ia dolën të ndanin atomin. Zbulimi ishte çelësi i “Projektit Manhattan”, projekti amerikan top-sekret i udhëhequr nga Oppenheimer.
Veç se skena nuk është plotësisht e saktë. Mungonte një person kyç: Lise Meitner, një fizikane që punoi ngushtë me Hahn dhe zhvilloi teorinë e ndarjes bërthamore.
Meitner ishte një bashkëkohëse e Albert Einstein, Niels Bohr dhe Max Planck. Pasi bomba e dytë atomike u hodh në Nagasaki, shtypi amerikan e quajti atë “nëna e bombës atomike”, një emërtim që ajo e refuzoi me forcë.
Kur Hahn fitoi çmimin Nobel në Fizikë në 1944, në fjalimin e tij të pranimit ai iu referua Meitner si një “asistent ose punonjës”, sipas Marissa Moss, autore e një libri të fundit mbi fizikanin.
Meitner është një nga shumë gra në shkencë që nuk kanë marrë kredi për punën e tyre, duke përfshirë Rosalind Franklin për dhënien e kontributeve të rëndësishme për të kuptuar strukturat molekulare të ADN-së dhe ARN-së.
Snobizmi i Hahn nuk kishte asnjë lidhje me gjininë, sipas Moss, i cili gjithashtu beson se Meitner nuk e fitoi Nobelin për shkak të prejardhjes së saj hebreje.
Pionier
E lindur në 1878 në Vjenë, ajo filloi të studionte fizikën privatisht, pasi gratë në Austri nuk lejoheshin të ndiqnin universitetin deri në vitin 1897. Në vitin 1901 ajo u regjistrua në shkollën pasuniversitare në Universitetin e Vjenës dhe pesë vjet më vonë fitoi një doktoraturë në fizikë, duke qenë vetëm gruaja e dytë nga universiteti i saj që ia doli.
Ajo u transferua në Universitetin e Berlinit dhe filloi të merrte mësime nga Max Planck, i cili fitoi çmimin Nobel në Fizikë në 1918.
Në Berlin, ajo u takua me Hahn, një kimist që ishte rreth moshës së saj dhe kishte një qëndrim më progresiv ndaj punës me gratë. Hahn ishte gjithashtu i etur për të punuar me Meitner sepse fizikanët e kuptonin radioaktivitetin, energjinë e emetuar nga bërthamat e paqëndrueshme atomike, më mirë se kimistët.
Më 13 korrik 1938, ndërsa persekutimi i hebrenjve kishte shpërthyer, me ndihmën dhe mbështetjen e Hahn, Meitner u arratis dhe emigroi në Stokholm, ndërsa Hahn vazhdoi të punonte me Strassmann. Gjetja e një grupi toke alkaline bimetalike ishte problematike sepse logjikisht nuk përputhej me elementët e tjerë që ishin gjetur deri në atë pikë. Hahn fillimisht dyshoi se ishte radium, i prodhuar nga prishja e dy grimcave alfa nga bërthama e uraniumit.
Hahn i përshkroi rezultatet në një letër drejtuar Meitnerit më 19 dhjetor “ne po i afrohemi gjithnjë e më shumë përfundimit të mrekullueshëm se izotopet Ra nuk sillen si Ra, por si Ba”. Në përgjigjen e saj, Meitner ra dakord se përfundimi i Hahn ishte “shpërthimi i bërthamës së uraniumit”, gjë që ishte shumë e vështirë për t’u pranuar, por ajo mendonte se ishte e mundur.
Më 22 dhjetor 1938, Hahn i dërgoi Naturwissenschaften një raport të shkruar me dorë të rezultateve të hetimeve të tij, pa Meitner. Në të njëjtën kohë, korrespondenca mes tyre ka përfunduar në një keqkuptim. Hahn mendoi se ishte e zemëruar që ai e kishte postuar pa të. “Çfarë mund të kisha bërë tjetër?” i shkroi ai Meitnerit.
Hahn gjithashtu u përball me reagime për bashkëpunimin me një shkencëtare hebre. “Unë nuk i kushtoj shumë rëndësi këtyre gjërave, sigurisht, por nuk doja t’u pranoja zotërinjve se ju ishit e vetmja që i zbuluat të gjitha menjëherë,” i shkruajti ai Meitnerit në vitin 1939.
Ajo mohoi pjesëmarrjen në projektin Manhattan
Kur u bë e njohur ndarja e atomit, qeveria amerikane formoi Projektin Manhattan për të zhvilluar një armë bërthamore. Shumë nga ish-bashkëpunëtorët e Meitner, duke përfshirë Fries dhe Bohr, ishin të përfshirë. Ajnshtajni i kishte shkruar një letër presidentit Franklin D. Roosevelt duke i kërkuar atij të siguronte uranium dhe të financonte eksperimentet e reaksionit zinxhir.
Meitner, edhe pse e ftuar, nuk pranoi. “Nuk do të kem asnjë lidhje me një bombë!” Kishte thënë ajo. Në vitin 1945, pasi bombat atomike u hodhën në Hiroshima dhe Nagasaki, të cilat çuan në përfundimin e luftës, disa gazeta pohuan se Meitner kishte nxjerrë kontrabandë formulën nga Gjermania naziste. Ajo mohoi çdo akuzë të tillë. “Ju dini shumë më tepër në Amerikë për bombën atomike sesa unë,” i tha ajo New York Times në 1946.
Pasi letrat e çmimit të Hahn u bënë publike, historianët e shkencës raportuan në Physics Today në 1997 se “asgjë nuk e hidhëronte Meitnerin. Ajo nuk u ankua pse nuk u shpërblye”.
Meitner u nominua përsëri për Çmimin Nobel të Fizikës në vitin 1946, por sipas autorëve të artikullit Physics Today, komiteti Nobel kishte argumentuar se ishte “traditë” dhënia e çmimit për zbulime eksperimentale dhe jo teorike.
