80 vjet pas Holokaustit në Poloni ka sërish një komunitet hebre. Shumë anëtarë janë pasardhës të mbijetuarish nga Holokausti. Një çift i ri polako-hebre në Varshavë në kërkim të rrënjëve të tyre.
Prej dhjetë vjetësh në çdo 27 janar nëpër rrugët e Varshavës kalon një tramvaj bosh. Ai nuk ka numër, në vend të tij në anën e përparme ka një yll të Davidit, që dallohet që nga larg. Rruga e vagonit historik kalon nëpër lagjet, që pushtuesit gjermanë në vitin 1940 i kthyen në geton më të madhe hebreje në Evropë.
Në Ditën Ndërkombëtare të Përkujtimit të Viktimave të Holokaustit tramvaji bosh përkujton hebrenjtë e vrarë të Varshavës. Para asgjësimit të tyre nga Gjermania naziste, në Varshavë jetonin 330.000 hebrenj, një e treta e të gjithë banorëve të kryeqytetit polak. Ata përbënin komunitetin e dytë më të madh hebre në botë, pas Nju Jorkut.
Ceremonitë kryesore në kujtim të viktimave të Holokaustit mbahen në vendin ku ndodhej kampi i përqendrimit Aushvic, që gjendet në Poloninë e sotme jugore. Aty, në fabrikën më të madhe të vdekjes nazistët vranë nga 1940 deri 1945, 1,1 milionë njerëz. Mbi 90 për qind e tyre ishin hebrnej nga Polonia dhe vende të tjera të pushtuara evropiane. Më 27 janar 1945 Aushvic u çlirua nga Ushtria e Kuqe. Që nga viti 2005 kjo përkujtohet çdo vit në mbarë botën.
Nga gjashtë milionë viktimat hebreje të Holokaustit një pjesë e madhe u vranë në territorin e Polonisë së pushtuar. Prandaj shumë hebrenj ende e shohin Poloninë si një varrezë të madhe.
Një jetë në një vend plot histori
Si mund të jetohet sot si hebre në Poloni? Franciszek Bojanczyk pyetet shpesh për këtë nga vizitorët e huaj. Edhe ai ka humbur një pjesë të paraardhësve të tij në Holokaust. Megjithatë historiani 30-vjeçar nuk do të largohej kurrë nga Varshava.
“Kur eci nëpër rrugët e Varshavës, mendoj ndonjëherë, se çfarë ka ndodhur këtu”, thotë ai për DW. “Por jo gjatë gjithë kohës. Nëse do të mendoja çdo ditë, se sa tragjik është ky vend, ndoshta nuk do të mund të jetoja këtu. Nuk mund të mendosh për vdekjen gjatë gjithë kohës”, thotë Bojanczyk. Që nga fillimi i vitit ai është përgjegjës për kontaktet me diasporën hebreje në muzeun e historisë së hebrenjve polakë, Polin.
Edhe gruaja e tij Zofia Bojanczyk punon në muze. Edhe ajo ka rrënjë hebreje. Familja e nënës së saj ishte konvertuar në katolicizëm breza më parë. “Në shtëpinë tonë gjithmonë kishte shumë miq hebrej të prindërve të mi, edhe pse ne kurrë nuk kishim festime fetare për shembull”, thotë ajo. Por bota hebreje nuk është e huaj për të. “Nuk është diçka, që duhej ta zbuloja apo që më befasonte shumë”.
Nga ana e babait ishte edhe më e komplikuar. Gjyshi i saj u shpëtua nga asgjësimi, kur ishte fëmijë. “Ai u birësua shumë herët nga prindër polakë, u rrit në një shtëpi polake, u pagëzua dhe është një katolik i devotshëm”, thotë Zofia. Fatkeqësisht familjes nuk i pëlqen të flasë për këtë. Ajo thotë, se “kjo histori mbahet disi e fshehur” dhe shpreson ta shpëtojë atë nga harresa dhe së bashku me të atin të mund ta shqyrtojë më nga afër në të ardhmen.
Në kërkim të rrënjëve hebreje
Që njeriu të zbulojë rrënjët e tij hebreje, duke kërkuar vetë, nuk është e diçka pazakontë në Poloni. Pas Holokaustit familjet polako-hebreje shpesh janë përpjekur t’i kursenin brezat e rinj, që të mos dinin për fatin e tmerrshëm të paraardhësve të tyre.
Kur Franciszek nisi të interesohej për historinë hebraike në shkollë, nëna e tij i tregoi atij kujtimet e gjyshit të saj, një i mbijetuar i Holokaustit. Deri atëherë ai nuk kishte asnjë ide për pjesën hebraike të origjinës së tij. “Në shënimet e stërgjyshit tim, Tadeusz Neuman zbulova një familje të asimiluar, që e identifikonte veten si polake.” Ata nuk shkonin në sinagogë dhe u pagëzuan që para luftës. Kur pushtuesit gjermanë në 1940 i detyruan të gjithë hebrejtë në Varshavë, që të hynin pas mureve të getos së sapondërtuar, Neumanët mundën t’i shpëtonin këtij fati.
Fatet tragjike të hebrenjve evropianë
Tadeusz Neuman, një arkitekt i diplomuar në Universitetin e Mynihut, para luftës mbante poste të larta në industrinë polake. Gruaja e tij, Zuzanna Goldfeder, ishte mbesa e prodhuesit të famshëm francez të makinave André Citroën. Për vite me radhë familja e pasur qe në gjendje të siguronte dokumente të reja, të paguante për vendet ku fshihej, apo t’i jepte ryshfet Gestapos. Tadeusz dhe djali i tij mbijetuan, por Zuzanna u arrestua nga Gestapo në 1942, u dërgua në geto dhe u pushkatua atje.
“Ndoshta ka ndodhur këtu ose shumë afër vendit, ku unë punoj tani”, thotë Franciszek i menduar. Muzeu i mrekullueshëm Polin ndodhet në territorin e dikurshëm të getos, pranë sheshit të transportit, nga ku qindra mijëra hebrenj u transportuan në kampet e shfarosjes. “Por mendoj edhe për njerëzit, që kanë ndërtuar një jetë të re këtu nga rrënojat”, thotë ai.
Antisemitizmi në Poloni
Para Luftës së Dytë Botërore në Poloni jetonin rreth 3,5 milionë hebrej. Ata përbënin dhjetë për qind të popullsisë së Polonisë. Pak më shumë se 400.000 prej tyre i mbijetuan Holokaustit. Por shumica e të mbijetuarve u larguan nga vendi pas luftës, edhe për shkak të pogromeve dhe fushatave antisemitiste të komunistëve polakë. Pas rënies së komunizmit në 1989 bashkësitë hebreje nisën të rigjallërohen. Numri i njerëzve me rrënjë hebreje në Poloni vlerësohet aktualisht në mbi 20.000.
Franciszek Bojanczyk thotë, se në Poloni mund të ndihesh i sigurt si hebre. “Për fat të mirë në Poloni nuk ka ngjarje të tilla dramatike antisemitiste si në Paris apo në Shtetet e Bashkuara, të cilat na kujtojnë periudhën e paraluftës, siç është vizatimi e yllit të Davidit mbi dyer”, shpjegon Franciszek Bojanczyk. Edhe pse kohët e fundit ka pasur një rritje të parullave antisemitiste dhe anti-izraelite në internet, veçanërisht për shkak të luftës në Gaza, Polonia mbetet një vend miqësor për popullin hebre.
Të pathënat në debatin për historinë
Bojanczyk shpreson që të zbardhen edhe çështjet e vështira në marrëdhëniet polako-hebreje. Ai përmend një ligj të miratuar në parlamentin polak në vitin 2018 nga ish-maxhoranca e djathtë konservatore PiS, i cili për tezën e bashkëpunimit polak në Holokaust parashikonte dënimin me burg. Ligji u tërhoq më vonë nën presionin ndërkombëtar.”Nuk mund të mohohen veprimet heroike të shumë polakëve gjatë Holokaustit, por nuk duhet harruar se njerëzit silleshin në mënyra shumë të ndryshme”, thotë ai. “Ne kemi ende shumë për të përpunuar në vitet e ardhshme.”
Trashëgimia hebreje si pjesë e identitetit
Zofia dhe Franciszek Bojanczyk shikojnë me shpresë nga e ardhmja. Djalit të tyre dyvjeçar nuk do t`i duhet të kërkojë rrënjët e veta por do të mësojë për to drejtpërdrejt nga prindërit. “Dua t’i jap atij një edukatë hebreje, të cilën nuk e kam marrë vetë, në mënyrë që për të të jetë e natyrshme, që të mos ketë nevojë më vonë të nxjerrë diçka nga kujtesa apo të mësojë diçka kalimthi”, thotë Zofia.
Ashtu si ajo dhe bashkëshorti i saj shumë të rinj polakë me rrënjë hebreje kërkojnë tani një identitet të ri. Ata shpresojnë se në të ardhmen temat e vështira hebraike-polake nuk do të shihen më si tabu, si në familje ashtu edhe në publik./DW/
